Созылмалы тассыз холецистит

    Холецистит дегеніміз - өт қапшығының қабынуы. Оның жіті және созылмалы, калькулезды (өт қалтасында тастың пайда болуы), калькулезды емес түрлері бар. Сонымен қатар сілекейлі, іріңді, өлі еттенулі түрлері де кездеседі. Ауырлығына байланысты жеңіл, орташа, ауыр түрлері бар.

Этиологиясы. Негізінде жұқпа қоздырғыштардың әсерінен дамиды: ішек таяқшасы, стрептококк, стафилококктар. Әсер ететін факторларға өт жолдарының дискенизиясы жатады, себебі: өт жолдарының қозғалысы бұзылып, уақытында өт қалтасы босамай жұқпа дәрісі тез дамиды. Өттің тұрып қалуына құрт инвазиясы, жүктілікте өт жолдарының бұралып, қысылып қалуына әкеліп соғады. Сырқаттың дамуында дұрыс тамақтанбаудың да маңызы зор (көп мөлшерде майлы, ащы тағамдарды ішуі). Уақытында емделмесе, созылмалы холециститке әкеліп соғуы мүмкін.

Созылмалы холециститтің клиникалық бейнесі. Ағымына байланысты үш клиникалық түрі болады: катаралдық (сілекейлі), флегманоздық (іріңді), гангреноздық (өлі еттену түрі). Сырқат толқынды түрде өтеді. Оңжақ қабырға асты сыздап ауырып, жағымсыз (майлы, қуырылған, қақталған) тағамдарды қолданғанда сырқаттың өту қарқыны ұлғая түседі. Науқастың дене қызуы көтеріліп, ауырсыну оң жақ жауырынға, оң қолға, оңжақ бұғанаға әсер етеді. Негізінде физикалық күш түскенде, адам күйзеліске ұшырағанда, суық тигенде құсып, лоқсып, үлкен дәретінің бұзылуына әкеледі. Аузында әсіресе таңертең ащы дәм білінеді, науқас шағымданғыш болады. Ауырғаны бірнеше сағаттан бірнеше күнге, кейде бірнеше аптаға созылады. Қарағанда, ішті сипалағанда оң жақ қабырға асты ауырсынады, бұлшық еттері жиырылған болып табылады. Созылмалы холециститте науқастың денесінде ошақты ашытып ауыратын аймақтар білінеді: оң жақ жауырынның асты, оң жақ қабырға асты және соның маңайындағы аймақтардың ауырсынуы басталады. Оны Захарьин – Гет ошақтары деп атайды. Оң жақтағы он екі қабырғаның үстінен тықылдатқанда – ауырсыну сезімі білінеді. Оны Ортнер белгісі деп атайды. Сырқаттың ұстамасында дене қызуы көтеріліп, өт аралас құсық болуы мүмкін. Сырқаттың ремиссия кезеңінде науқастың жағдайы оңалып, қауіпті түрге келеді. Жағымсыз факторлардың әсерінен ауру қозып отырады. Кейбір жағдайларда холециститке ілеспелі бауыр, ұйқы безі қабынуы мүмкін.

Дерт анықтамасы. Жалпы қан анализінде ЭТЖ артады, лейкоцитоз байқалады. Сиал қышқылдары, фибриноген, гаммаглобулиндер, С - белсенді нәруыз көбейеді. Ұлтабардың сөлін тексергенде түсі лайлы, құрамында шырышты бактериялар, эпителий торшалары, кейде гельминттер жұмыртқалары анықталады. Холецистографиялық тексеріс өт қалтасының көлемінің, пішінінің өзгергенін анықтайды. Өт қалтасын ультрадыбыспен тексергенде өт қалтасының деформациясы айқындалынады.

25 суретСозылмалы холециститтегі өт қалтасының деформациясы.

                                        Холецистограммалар.

Емі. №5 емдәм тәртібі маңызды роль атқарады. Майлы, ащы, қуырылған тағамдар ішуге болмайды. Тамақ ішу мезгілі жиі, аз мөлшерде болуы тиіс. Ауырсынуды басу мақсатымен М-холинолитиктер: 0,1% 1 мл атропин ерітіндісін, 0,2% 1 мл платифиллин ерітіндісін, анальгетиктерді қолданады. Қабыну дәрісін басу үшін өттің антибиотиктерге сезімталдығын анықтап алып жұқпа қоздырғыштарға қарсы дәрі – дәрмектерді тағайындайды: ампициллин, ампиокс, олеандомицин, эритромицин, фуразолидон, тетрациклин. Соңғы кездерде 10 күн бойы тәулігіне 2 рет ципрофлоксацин тағайындалады. Өт жолдарындағы тұрып қалған сөлді босату үшін өт айдайтын дәрілерді қолданады: 25% магний сульфат ерітіндісі, аллахол, лиобил, циквалон, никодин, холензин, холосас, холагон, әртүрлі қайнатпалар - құмшай шөбі, жаңа ақжелкен. Өт өзектерін босату үшін спазмолитик дәрілерін тағайындайды: платифилин, папаверин, но – шпа, феникоберан. Қою өтті сұйылту үшін минералды сулар беру қажет (тамақ алдында 100 мл Ессентуки, Боржом минералды сулары т.б.). Жылы физиоем шараларын қолданған жөн.

    Алдын алуы. Біріншілік алдын алу: салауатты өмір салтын сақтау, дұрыс тамақтану, ас қорыту мүшелерінің ауруларын уақытында емдеу. Екіншілік алдын алуда: науқастар диспансерлік нұсқау бойынша жалпы тәжірибелік дәрігер мен гастороэнтерологқа қаралып отырады. Зертханалық тексерістерде жалпы қан анализін, билирубинді, холестеринді, нәруыз құрамын тексереді. Ұлтабар сөлін зерттейді.  Жұқпа ошақтарына уақытында сауықтыру шараларын жүргізу, рационды тамақтану маңызды роль атқарады.

Бақылау сұрақтары:

1. Өт қалтасының қабынуына әкеліп соқтыратын себептерді атап шығыңыз.

2. Сырқатқа тән белгілеріне қысқаша сипаттама беріңіз.

3. Дерт анықтамасын жүргізгенде қандай зертханалық және құрал –     

жабдықтар арқылы тексеру әдістерін қолданады?

4. Сырқаттың емдеуін өткізгендегі негізгі қағидаларын атаңыз.

5. Сізге таныс спазмолитик дәрілерін атап шығыңыз.

6.8. Өт - тас ауруы

    Өт - тас ауруы дегеніміз – ол өт қалтасында, өт өзектерінде тастың пайда болуымен сипатталатын ауру. Бұл ауру кең таралған, көбінесе әйелдер ауырады.

Этиологиясы. Негізгі себептері зат алмасу дәрісінің бұзылуы болып табылады, әсіресе майлы, бояутек алмасулар. Өттің құрамындағы өт қышқылдарының мөлшері азайып, холестерин мөлшерінің көбеюі. Әсер ететін факторларға семіздік, дұрыс тамақтанбау, өт қалтасының жиі қабынуы, өт жолдарының қозғалыс қызметінің бұзылуы, жүктілік, көбінесе Боткин ауруымен ауырып шыққаннан кейінгі себептер жатады. Өт тастарының түрлері билирубиндік, бояутек, холестериндік, аралас болып кездеседі. Тастардың сыртқы түрлері әртүрлі: дөңгелек, сопақша, көпбұрышты, сырты бұжыр немесе тегіс, жылтыр. Тастар сан жағынан жеке, оншақты, тіпті одан да асып ұшырасуы мүмкін. Олар өт жолында, кейде өт қалтасында және екеуінде бірдей кездесуі мүмкін. 

Клиникалық бейнесі. Сырқаттың белгілері тастардың орналасу орнына, оның көлемі мен санына, құрамына байланысты және ілеспелі жұқпа, өт жолдарының қызметіне байланысты болып сипатталады. Егер тастар өт қалтасының түбінде жатса (“үнсіз аймақ”) сырқат белгісіз түрде өтеді. Күйзелістен кейін, майлы тамақ ішкеннен кейін, сілкілдеуге ұрынса, тас орнынан жылжып ауырсынуды тудырады. Ауру күрт басталады. Оң жақ қабырға асты шаншып, тіліп, сұғып, қатты шыдатпай ауырады. Содан соң ауырсыну іштің бәріне таралады. Ауырсыну оң қолға, оң иыққа, оң бұғанаға, жауырын астына таралады. Ұстама кезінде науқас лоқсып, құсады, іші кебеді. Құсу жеңілдік әкелмейді. Рефлекторлы түрде үлкен және кіші дәреті кідіріп қалады. Ұстама бірнеше минуттан бірнеше сағатқа, бірнеше күнге созылуы мүмкін. Ұстаманың жиілігі әр науқаста әртүрлі түрде өтеді. Кейбіреуінде өмір бойында бір екі рет болуы мүмкін, ал кейбіреуіне жылына, айына бірнеше рет болуы мүмкін. Ұстама кезінде егер тас өт өзегін бекітіп тастаса, өт 12 - елі ішектің ішіне түспей қанға таралып, теріні тітіркендіріп, қышыма белгісін тудырады (механикалық сарғаю). Нәжістің түсі түссіз, ал зәрдің түсі қоңыр түсті болады. Өт тұрып қалған жағдайда қабыну дәрісі дамып, дене қызуы көтеріліп, уыттану белгілері байқалады. Ұстама арасында науқастардың жағдайы оңалады, бірақ бауыр аймағында ауырсыну сезімі білінеді, осымен бірге ауыз қуысында ащы дәмнің болуы, лоқсу, іштің кебуі байқалады. Тексеріп беткей сипалау өткізгенде оң жақ қабырға асты ауырсынады, іш бұлшық етінің жиырылғандығын және өт қалтасының көлемінің ұлғайғандығын сезуге болады. Ортнер, Френикус белгілері бұл ауруда оң нәтижелі болып табылады.

                      26 сурет                                                                         27 сурет

Өт тас ауруының холецистограммалары.

Асқынулары. Тас өт қалтасының өзегінде тұрып қалған жағдайда өт қалтасының шеменіне әкелуі мүмкін немесе өт қалтасының шіруіне (эмпиемасына) әкеліп соғуы мүмкін.

Дерт анықтамасы. Жалпы қан анализінде ЭТЖ артады, лейкоцитоз білінеді. Ұлтабар сөлін тексергенде құрамында холестерин кристалдарын табуға мүмкіндік береді. Холецистография әдісімен, ультра дыбыспен зерттегенде, рентген сәулесі арқылы тексергенде бауыр, өт өзектерін, өт қалтасының пішінін, олардағы тастың орналасқан жерін көруге болады.

Емі. Ұстама кезінде ауруханаға жатқызу. Ұстаманың жеңіл түрінде ыстық ваннаны қолдануға болады. Ондағы судың жылылығы 36 – 40⁰ С болуы керек. Жиырылуды басу үшін спазмолитик дәрілерін қолдану: но – шпа, папаверин, платифилин. Ұстаманың ауыр түрінде жансыздандыратын дәрі – дәрмек түрлерін қолдану: баралгин, новокаин мен бүйрек маңайын бөгеу. Бұл дәрі – дәрмектер әсер етпеген жағдайда наркотик дәрілерін қолданады. Ілеспелі холециститте, холангитте қабынуды басу мақсатымен антибиотиктерді қолданған дұрыс: ципрофлоксацин, доксициклин, цефалоспориндер т.б. Дезинтоксикациялық ем жүргізеді: гемодез көк тамырға 200-400мл, 5% глюкоза ерітіндісін. Егер осы шаралар нәтижесіз болса, хирургиялық ем ретінде ота қолдану қажет. Қазіргі кезде өт қалтасындағы тастарды ота жасамай-ақ лазер аппаратының көмегімен майдалап ұсату арқылы емдеу әдісі қолданылады. Бірақ ол кез – келген аурудың тасын майдалап шығара алмайды. Оған тастың үлкендігі, қызметтік қасиеттері белгілі бір тәртіпке жауап беруі керек. Өт жолындағы тастарды эндоскоп аппараты арқылы шығаруға да болады. Ұстама арасындағы ем: №5емдәм тәртібі, жиі аз мөлшерде тағамдарды қолдану. Емдік дене шынықтырулармен шұғылдану. Өт айдайтын дәрілерін қабылдау: аллахол, холензим, хологон. Сонымен қоса шөпті қайнатпалар мен тұнбаларды қолдану: құмшәй гүлдері. Тастарды ыдырататын дәрілерді қолдану: хенофалк, урсофалк. “Ессентүк”, “Сарыағаш” минералды суларын ішу. Курорттық ем ұсынылады. Алдын алу шаралары холециститтегіндей.

Бақылау сұрақтары:

1. Өт-тас ауруына анықтама беріңіз.

2. Сырқаттың себептерін атаңыз.

3. Аурудың негізгі клиникалық бейнесіндегі белгілерін айтып шығыңыз.

4. Өт-тас ауруындағы кездесетін қандай асқыну түрлерін білесіз?

5. Сырқаттың дерт анықтамасын жүргізу үшін қандай зертханалық және құрал – жабдықтар арқылы тексеріс түрлерін қолданады?

6. Сырқаттың емдік қағидасының негізі не болып табылады?

Панкреатит

    Жіті панкреатит дегеніміз – ұйқы безінің жедел қабынуы. Олардың бір екі пайызы ауруханаға жіті ішпен түскенде анықталады.

Этиологиясы және патогенезі. Жіті панкреатиттің негізгі себебі ұйқы безі өзектерінің обструкциясынан ұйқы безі сөлінің қысымы көтеріліп,  бездің өзектері жарылып, осының  әсерінен мүше тіні зақымдалады. Өзек жолдарының жарылу себебі 70 пайыз жағдайда өттің тас ауруы болып табылады. Сонымен бірге ішімдікпен улану, тамақты мөлшерден тыс ішу (әсіресе майлы және ащы тағамдар), өт - тасы ауруының ұстамасы, он екі елі ішек және Одди сфинктерінің дискинезиясы т.б. факторлар әсер етеді. Генетикалық факторларды де есепке алмауға болмайды, жіті және созылмалы панкреатит ауруы ұрпақтан ұрпаққа білініп келеді. Жіті панкреатит кейбір жағдайда аллергиялық серпілістен пайда болады. 

Клиникалық бейнесі. Жіті панкреатиттің клиникасы әртүрлі: эпигастрий маңайындағы жеңіл ауырсыну ұстамасынан ауыр жағдайларда өлімімен аяқталуы мүмкін. Жіті панкреатиттің белгілері:

· эпигастрий аймағында және сол жақ қабырға астында аяқ астынан ауырсыну ұстамасы пайда болады. Көбінесе бұл майлы тамақтан және ішімдіктен кейін болады;

· құсық;

· қан - тамырлар коллапсы;

· дене қызуының көтерілуі;

· гиперамилазурия.

Жіті панкреатит кенеттен дамиды. Эпигастрий аймағында немесе сол жақ қабырға астында арқаға берілетін ауырсыну ұстамасымен өтеді. Науқастың іші кебеді, азаптандыратын құсық болады. Жалпы тексергенде терінің бозарғаны көрінеді (тамырлар коллапсының нәтижесінен), жалпы улануда дем және жүректің жеткіліксіздігі, сонымен қатар денеде геморрагиялық бөртпелер білінеді. Осымен бірге уыттанудан дамыған шоктың белгілері көрінеді. Тамыр соғысы әлсізденіп жіп тәрізді болады. Науқастың жалпы жағдайы нашарлайды. Біраз уақыттан кейін ауырсынуға дене қызуының көтерілуі қосылады. Жиі іштің кебуі, дәретінің көп уақыт болмауы, іштің жиі өтуі білінеді. Геморрагиялық панкреатитте іштің бүйірін тықылдатқанда экссудат анықталады. Жалпы қан анализінде лейкоцитоз білінеді, ЭТЖ артады. Дерт анықтамасының мағынасы қандағы және зәрдегі амилазаның артуы. Әсіресе зәрдегі амилазаның мөлшерінің көбеюі жіті панкреатиттің анық белгісі болып табылады. Кейде жіті панкреатитте гипергликемия және глюкозурия анықталады. Тез арада ультрадыбыспен зерттегенде (эхография) асқазан асты безінің ісінгенін анықтайды.

Асқынулары. Жіті панкреатит нәтижесінде ұйқы безінің жайылған абсцесі, көкбауырдың флегмонасы және тамырының қабынуы дамуы мүмкін. Жіті панкреатитте тамырлардың коллапсы, бүйрек бездерінің өлі еттенуі өлімге әкеліп соқтыруы мүмкін. Кейбір жағдайларда жіті панкреатит созылмалы түрге ауысуы мүмкін.

Емі. Жіті панкреатитте науқасты хирургия бөліміне жатқызу керек. Емі көбінесе консервативті түрде өтеді. Алғашқы 1 - 4 күнде  аш қарында ем жүргізіледі, асқазан сөлін асқазан сүңгісі арқылы сорып алып отырады. Алғашқы күндері іштің жоғарғы бөлігіне суық басу керек. Жиырылуды басу үшін ганглиоблокаторларды және спазмолитик дәрілерін қолданады. Ауырсыну шогына қарсы 1% - 1 мл промедол ерітіндісін күніне бірнеше рет тері астына енгізеді (морфий ерітіндісін қолданбайды, өйткені ол Одди сфинктерінің жиырылуын күшейтеді). Омыртқа арасын және бүйрек маңайын бөгейді. Сусыздануды  болдырмау үшін және ағзаның уыттануына қарсы көк тамырға және тері астына тамшылатып изотоникалық натрий хлор ерітіндісін, 5% глюкоза ерітіндісін, қан сары суын және қан алмастырушыларды құяды (тәулігіне 3 литрге дейін). Барлық жағдайларда қанның электролиттік құрамын және оның коррекциясын өткізіп отыру керек. Сонымен бірге емдік шараларын жүргізеді. Жіті панкреатиттің емінде трипсин ингибиторын (контрикал) жеткілікті мөлшерде көк тамырға тамшылатып енгізу маңызды роль атқарады. Жұқпаның қосылуын және ұйқы безінің іріңдеуінің алдын алу үшін антибиотиктерді қолданады. 1 - 3 күннен кейін науқастың жағдайы жақсарған соң жұмыртқа нәруызын, көкөніс шырындарын, сүт (ауыз немесе өт сүңгісі арқылы) қолдануға рұқсат етіледі. Кейін емдәмді біртіндеп кеңейтеді. 

Алдын алуы. Жіті панкреатиттің алдын алу үшін тамақ ішу және емдәм тәртібін сақтау керек, ішімдікке қатаң тыйым салынады. Асқазанның және 12-елі ішектің, өт жолдарының қызметін жөндеу мақсатымен жануарлық майын және ащы қосындыларды қолдануға болмайды. Ағзаға жағымсыз әсер ететін заттармен қарым – қатынас жасамау.

Созылмалы панкреатит

   Созылмалы панкреатит – ұйқы безінің созылмалы қабынуы. Сырқат жиі кездеседі. Негізінде созылмалы панкреатит орта және қартайған шақта, көбінесе еркектерге қарағанда жиі әйелдерде кездеседі.

Этиологиясы және патогенезі. Созылмалы панкреатиттің себебі әртүрлі: жіті панкреатит созылмалы панкреатитке ауысуы мүмкін, бірақ көпшілік жағдайларда ол белгілі бір жағымсыз факторлардың себебінен пайда болады. Оларға дұрыс тамақтанбау, майлы тағамдарды қолдану, дәрі – дәрмектермен улану жатады. Этиологиялық факторлардың ішіне қан айналымының және асқазан асты безінің атеросклеротикалық тамырлардың зақымдануы, көптеген жұқпа аурулар да жатады. Осымен қатар созылмалы панкреатиттің дамуына асқазан, ұлтабар аурулары да әсер етеді. Айтып кеткен факторлардың әсерінен ұйқы безінің ұлпасы зақымданып, дәнекер тіні дамиды, мүшенің функциялары бұзылады.

Клиникалық бейнесі. Аурудың белгілері әртүрлі. Көбінесе ауырсыну синдромымен мінезделеді. Ауырсыну кіндіктің сол жағында, сол жақ қабырға астында білінеді. Кейбір жағдайда ауырсыну қабырғаның бойымен сол жақ жауырынға, сол жақ иыққа, жүректің маңайына әсер етеді. Ауырсыну жиі майлы және ащы тамақтан соң білінеді. Ұйқы безі көп мөлшерде сөл шығарғаннан, ағзаның өзектері сөлге толып созылады да, ауырсынуды туғызады. Диспепсиялық белгілер үнемі кездеседі: тамаққа тәбетінің мүлдем жойылуы, сілекейдің көп бөлінуі, кекіру, лоқсу, іштің кебуі және іштің қорылдауы байқалады. Ұйқы безі жеткілікті түрде ферменттерді шығармай, ішекте қорыту дәрісі бұзылады. Көп мөлшерде жағымсыз иісті, майлы (стеаторея) нәжіс байқалады. Жеңіл жағдайларда нәжіс қалыпты, ал ауыр жағдайларда іш өту, іштің кідіруімен кездесіп отырады. Уыттану белгілері айқындалады: дене қызуы көтеріледі, әлсіздік, артралгиялар білінеді, науқастың тәбеті нашарлайды. Ас қорыту дәрісінің бұзылуы нәтижесінде арықтау байқалады. Кейбір жағдайларда сескенгіш, ұйқы бұзылуы білінеді. Көптеген авторлардың жазуы бойынша сипағанда ауырсыну нүктелері және аймақтары тұрақты түрде байқалады, көбінесе сол жақ эпигастрий маңайы, сол жақ қабырға асты (Шоффар зонасы, Губегриц - Скульский зонасы, Дежарден, Мейо-Робсан нүктелері). Ұлғайған және тығыздалған ұйқы безі сирек кездеседі. Созылмалы панкреатиттің қозу кезеңінде басқа ағзаларда өзгеріс болады, көпшілік жағдайда бауыр қабынуы дамиды.

Зертханалық тексерістер. Сырқаттың қозу кезеңінде қанда ЭТЖ артады, лейкоцитоз байқалады, С – реактивтік нәруыз білінеді. Қанның құрамында амилаза, липаза, альдолаза ферменттерінің мөлшері көбейеді. Кейбір жағдайда қанда қанттың мөлшері де көбейеді. Ұйқы безінің сыртқы сөлденіс қызметі бұзылуы кезінде гиперпротеинемия, ал ауыр жағдайда электролиттік алмасудың бұзылуы кездеседі. Ұлтабар сөлінің құрамында ферменттердің мөлшері алғашқы кезеңде біршама көп болуы мүмкін. Ал анық атрофикалық кезінде безде бұл көрсеткіштер азды – көпті азаяды.

Сырқаттың қозу кезеңінде зәрде амилазаның мөлшері көбейеді. Созылмалы іш өту кезінде майлы ботқаға ұқсайтын нәжіс болады (стеаторея).

Копрологиялық зерттеу кезінде онда қорытылмаған тамақ, бұлшық ет қалдығының (креаторея) көп екендігі байқалады. Без ұлпасының зақымдануынан қанда қанттың мөлшері көбейеді. Ауыр жағдайларда қантты диабет дамиды.

Асқынулары. Созылмалы панкреатиттің асқынуларына іріңдік, іріңді жылауық, қантты диабеттің ауыр түрі, көк бауыр тамырларының тромбозы, ұйқы безінің қабынып қатаюы жатады. Ұзақ уақытқа созылған панкреатитте асқазан асты безінің қатерлі ісігі пайда болуы мүмкін.

28 суретСозылмалы панкреатиттегі                29 суретСозылмалы панкреатиттің 

             ұйқыбезінің көрінісі                                              УЗИ-дегі көрінісі

Дерт анықтамасы. Қалыпты жағдайда аурудың дерт анықтамасы науқастың анализіне, клиникалық белгілеріне сүйене отырып, без ферменттерінің зерттеулері және ультрадыбыс зерттеулерімен қойылады.

Емі. Клиникалық белгілері нақты болмағанда амбулаторлық емдеу жүргізіледі. Емдәм тәртібін сақтау, қабыну дәрісін емдеу, сыртқы және ішкі сөлденіс жетіспеушілігін жоюға жағдайлар жасалады. Науқастың тамақтануы 5 – 6 мезгіл, аз мөлшерде болуы керек. Ұйқы безіне әсер ететін қуырылған, майлы, ащы тағамдар қолданылмайды. Емдәм бойынша нәруыздар көп болу керек, 150 гр – ға дейін тәулігіне. Тамақ жылы болу керек, өйткені суық тағам ішектің қозғалыс қызметін күшейтеді. Сырқаттың жіті кезеңінде ферменттердің белсенділігін басу үшін трипсин ингибиторларын қолданады (гордокс, контрикал 100 000 - 200 000 бірлік көк тамырға, тамшы түрде). Қабыну дәрісін басу үшін антибиотиктер қолданылады. Қатты ауырсыну кезінде бүйрек маңайын бөгейді, наркотикалық емес анальгетиктермен, спазмолитик дәрілерін қолданады. Ұйқы безінің сыртқы сөлденіс шамасыздығында орын ауыстыру мақсатында ферменттік дәрі – дәрмектер беріледі: фестал, дигестал, панзинорм, панкреатинин т.б. Сырқаттың белгілері басылған соң алдын алу шаралары мақсатында гастроэнтерологиялық бағыттағы санаториялық емдеу ұсынылады.

Алдын алуы. Біріншілік алдын алуда ұйқы безінің ауруларына әкеліп соқтыратын факторларды жою болып табылады. Тамақ ішу және емдәм тәртібін сақтау керек, ішімдікке қатаң тыйым салынады. Бауыр қызметін жөндеу мақсатымен жануардың майын және ащы қосындыларды қолдануға болмайды. Ағзаға жағымсыз әсер ететін химиялық заттармен, дәрі-дәрмектермен қарым – қатынас жасамау. Екіншілік алдын алудасырқаттар диспансерлік тізімге алынып, «Д» нұсқау бойынша жағдайына байланысты қаралып отырады, ішектің қозғалыс қызметін жақсартатын ферменттерді қолданады. Клиникалық қан анализі, амилаза, диастаза ферменттері анықталады. Созылмалы панкреатиті бар науқастарға тамақтану тәртібін сақтамайтын жерлерде жұмыс істеуге болмайды.

Бақылау сұрақтары:

1. Ағзадағы ұйқы безі қандай қызметтерді атқарады?

2. Панкреатит ұғымын қалай түсіндіресіз?

3. Сырқаттың негізгі белгілерін атап шығыңыз.

4. Дерт анықтамасын жүргізгенде қандай зертханалық және құрал – жабдықтар арқылы тексеріс түрлерін қолданады?

5. Панкреатиттің емдік қағидасының негізі.

6. Осы сырқат түріндегі емдәм тәртібінің ерекшелік маңыздылығы.

6.10. Ас қорыту мүшелерінің ауруларындағы

                         мейірбике жұмысының ерекшеліктері

Ас қорыту ағзаларының ауруларын тексергенде келесі шағымдарға көңіл бөлу керек: ауырсынудың түрі, оның ұзақтығы және тамақпен байланыстылығы, іштің кебуі және өтуі, үлкен дәреттің кідіріп қалуы, тамаққа тәбетінің өзгеруі. Мейірбике науқастың тұрмыс жағдайына, жағымсыз қылықтарына және тұқымына мән беру керек. Науқасты қарағанда төсекте жатқан жағдайына, тілінің шырышты қабатына, терісінің түсіне және бауыр белгілеріне көңіл бөлуі керек, (мысалы: іштің көлеміне және оның пішініне, тамыр жұлдызшаларына, көк тамыр суретіне). Мейірбике науқасты әртүрлі тексерістерге дайындай білуі, асқазанды жуу, клизмаларды жасау, нәжісті әртүрлі зертханалық тексерістерге жинау, медициналық құжаттарды толтыра білуі, науқасты тексеріс орындарына сүйемелдеп апаруы керек. Осымен қоса мейірбике асқазаннан және ұлтабардан сөл ала білуі, пациентті процедураның мақсатымен және нәтижесімен таныстыра білуі керек. Асқазанды рентген сәулесімен аш қарынға тексереді, бұл кезде мейірбике науқасқа су, дәрі ішкізбей, шылым шекпеуін қадағалау керек. Өт қалтасын бояу затпен тексергенде науқасты келесі түрде дайындайды: 2 тәулік бойы жеңіл – желпі тағамдар қабылдап, тексеруден 1 күн бұрын жатар алдында тазарту клизмасын жасау керек. Бояу затты екі бөліп береді: біріншісін тексерістің алдында 12 сағат бұрын, ал екіншісін 4 сағат бұрын береді. Асқазанды сүңгі арқылы тексеру алдында науқасты бір күн бұрын жеңіл – желпі тамақтандырып, одан кейін су, тамақ ішкізбейді. Тоқ ішекті колоноскоп арқылы тексергенде дайындықты 3 күн бұрын бастайды. Науқасқа жеңіл емдәм тағайындайды, 1 күн бұрын 50 мл кастор майын ішкізеді, кешке жақын және таңертең тазарту клизмасын жасайды.

Ас қорыту ағзаларының ауруларында пациентте келесі мәселелер болуы мүмкін: дұрыс тамақтануды білмеу, емдәм тәртібін білмеу, өз бетімен тағамды және сұйықты іше алмау, нәжіс пен зәрдің шығып кетуінен қорқу. Колостомасы бар науқастарға әсіресе көп көңіл бөлу керек. Бұл науқастар психологиялық қиындықтарды сезеді, осы себептен мейірбике науқасты нәжіс жинағышпен қалай қолдану керек екенін үйрету керек. Мейірбике науқасты емдәм қағидаларымен таныстыру керек. Тамақ жұмсақ, ұсақталған, науқастың тамақтануы бөлшекті және жиі болу керек. Мейірбике науқасқа өткізетін көмектің мақсаты жайында әңгімелесуі тиіс. Өз бетімен тамақ іше алмайтын науқасты тамақтандыру үшін мейірбике науқастың тамақты қалыпты түрде қалай ішуін біліп, тамақтың ыстықтығын тексеріп, қадағалап отырады. Тамақтан кейін ауыр жағдайдағы науқастардың аузын шайып, гигиенасын сақтауға көмек көрсету керек. Осымен қатар мейірбике педагогикалық аспектіде жұмыс жүргізеді: қай науқасқа қандай тәртіптің ыңғайлы екенін түсіндіру, қандай тамаққа көңіл бөлу керек екенін, қандай асқынулар болуы мүмкін екендігін айтуы тиіс. Мейірбике асқазан ауруларындағы дұрыс тамақтанудың ережелерін білу керек, үйден келген тамаққа назар аударуы керек.

6.11. Ас қорыту мүшелерінің ауруларындағы мейірбикелік үрдіс

1 кезең. Пациенттің мәселелерін табу.

   Пациенттің нақты мәселелері:

q іш маңайының ауырсынуы;

q диспепсия белгілері: құсу, лоқсу, қыжылдау;

q тамақтанудағы ұстамдылық;

q физиологиялық бөліністердің бұзылуы: іштің өтуі, үлкен дәреттің кідіріп қалуы;

q іштің кебуі (метеоризм),  іштің өтуі;

q асқазаннан немесе ішектен қан кету;

q өз бетімен дәретханаға бара алмауы;

     Пациентте болуы мүмкін мәселелер:

§ емдәм қағидаларын білмеу;

§ салмағының азаюы;

§ психологиялық шағымдар: жағдайының өзгеруіне үйрене алмау (асқазан түтікшесінде, гастростомада);

§ өзінің ауруы жайлы білімнің жоқтығы;

§ медицина қызметкерлеріне сенбеушілік.

§ ұйқысының бұзылуы, арықтау

2 кезең. Мейірбике диагнозын қою

    Пациенттің нақты және болуы мүмкін мәселелеріне сүйеніп қойылады

(пациенттің негізгі шағымдары)

3 кезең.Күтімді жоспарлау

    Қысқа уақытқа бағытталған (мүмкіншілік) мақсаттар:

ü іштің ауырсынуы басылады;

ü қыжылдау басылады;

ü диспепсиялық өзгерістер басылады;

ü құсықты жұтпау үшін шаралар жүргізіледі;

 Ұзақ уақытқа бағытталған (мүмкіншілік) мақсаттар:

ü  ауырсыну болмайды;

ü салмақ азаюы болмайды, терісі ойылмайды;

ü тамаққа тәбеті қалпына келеді;

ü науқас өзіне керекті тамақ пен сұйықты қанағаттанарлықтай қолданады;

ü науқас өзінің жағдайына үйренеді (колоностомаға);

ü науқас өзіне шұғыл жағдайларда көмек бере алады;

4 кезең. Жоспарлаған жұмысты жүзеге асыру

Мейірбикенің араласулары:

· тәуелді – дәрігердің нұсқауын орындау, пациентті лабораториялық және құрал – жабдық тексерістерге дайындау (асқазаннан, ұлтабардан сөл алу, нәжісті әртүрлі анализдерге жинау, құсықты лабораторияға тапсыру, рентген тексерістердің алдында тазарту клизмасын жасау т.б.);

· тәуелсіз – күтім және бақылау шараларын жүргізу, пациенттің жағдайын қадағалау: қан қысымын өлшеу, тамыр соғуын анықтау, демін санау, дене қызуын өлшеу және оның көрсеткіштерін графикалық сызу;

· бір – біріне тәуелділік қатынас – қолданған емнің әсерлілігін бағалау,

· науқастың жазылуына психологиялық күде бағыттау, пациентпен және

· оның туыстарымен педагогикалық аспектіде жұмыс істеу.

5 кезең. Мейірбике күтімінің нәтижесін бағалау

Алға қойған мақсаттарды салыстырып, медбикелік қағазын толтыру.

6.12. Мейірбикелік аратүсу үлгілері

6.13. Ас қорыту мүшелерінің ауруларын алдын алу

    Әрине, біріншіден, салауатты өмір салтын сақтап, дұрыс тамақтанып, жағымсыз қылықтардан бас тарту керек. Осылардың ішінде ең бастысы – дұрыс тамақтану.

Әр адам келесі кепілдемелерді ұстанған жөн:

· дәмді және тиімді тағамдарды дайындайтын аспаздық біліктілігін дамыта білу;

· өзіне қажетті мөлшерде ғана тамақ жеу;

· тамақ рационын қадағалау;

· салмақты қадағалап, дене салмағының қалыпты индексі 19-24,9 көлемінде ұстау керек (салмақ санын бойдың биіктігі көрсеткішіне бөлгендегі белгіге тең);

· шайды тамақтан кейін 2-3 сағат өткеннен кейін ішкен жөн;

· дене шынықтыру белсенділігімен күнделікті айналысу, күніне кемінде 30-45 минут;

· тиімді тамақтану тәртібін сақтау.

Тиімді тамақтану ережелері

· күнделікті әр түрлі тағам өнімдерін көп мөлшерде қабылдау;

· күніне бірнеше рет, 400 граммнан кем емес, әр түрлі жергілікті табиғи жағдайларда өсірілген көкөністерді және жемістерді жеу;

· тұзды қолдануды шектеу (тәулігіне 6 гр);

· майлы етті майсыз етке (құс етіне, балыққа, түйе бұршаққа) ауыстырыңыз;

· тамақты көп мөлшерде қабылдамау.

VІ  ТАРАУ

БҮЙРЕК ЖӘНЕ ЗӘР ШЫҒАРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ АУРУЛАРЫ

7.1. Бүйрек және зәр шығару жолдарының

анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктері

    Бүйрек ағзаның іс - әрекетінің дәрісінде пайда болатын улы керексіз қалдықтарды ағзадан шығаруға қатынасады. Бүйрек қанды сүзіп, зәрді бөліп шығарады. Несеп ағар түтігі арқылы зәр қуыққа түсіп, зәр шығаратын арна арқылы сыртқа ағып шығады. Бүйректер – сопақша келген қос ағза, бел аймағының артқы бетінде омыртқаның оң және сол жағында орналасқан. Оң жақ бүйректің үстінде бауыр орналасқан, сол жақ бүйректің үстінде ұйқы безі орналасқан. Бүйректің ұзындығы 10 –12 см, салмағы – 150 – 170гр. Бүйрек жұқа дәнекер тінді қабықпен және көп қабат май тінімен қабатталған. Бүйрек сыртқы (қыртыс) және ішкі милы қабаттардан тұрады. Бүйректің жоғарғы жағында ішкі сөлденіс безіне жататын бүйрек үсті безі орналасқан. Бүйректің іші біртекті құрылыста келген нефрондардан тұрады. Нефрон құрылысына келетін болсақ, оған капилляр шумағы бар қапшығы кіреді. Қыртыс қабатта бөлінген бүйрек артерияларынан құрылған бүйрек денешіктері мен шумақтары бар. Әрбір шумақ арнайы қапшықпен қоршалған. Әр қапшық өзінше сүзгіш: мұнда жиналған ағзаға керек емес заттар бүйрек денешіктері тостағаншалардан қапшықтардан шығатын арнаға келіп түседі. Бүйректің қыртыс және милы қабаттарыа бірінші және екінші арналардан құралады. Арналар бүйрек астаушаларына зәрді әкеледі, онда несеп ағар арқылы шығатын зәр жиналады. Зәрдің түзіліу дәрісі екі кезеңмен жүреді: бүйрек денешіктерде, шумақтарда қанның сары суы сүзіледі (құрамында аздаған ақуызы бар алғашқы зәр) және арналарда алғашқы зәрдің құрамындағы кейбір бөлшектер қайтадан кері сорылады (су, натрий хлориді), осы дәрістің нәтижесінде ағзада, яғни бүйректе толығымен өңделген (екіншілік) зәр пайда болып, сыртқа ағып шығады. Зәр түзілуінің толық тоқтауын - анурия деп атайды. Зәрдің бөлінуінің азаюын – олигурия, зәрдің көп бөлінуі – полиурия деп атайды. Үнемі салыстырмалы тығыздығы төмен зәрдің бөлінуін гипоизостенурия деп атайды. Бүйрек және зәр шығару жолдарының аурулары әртүрлі, бірақ негізінде жергілікті (пиелонефрит, туберкулез, бүйрек тас ауруы) және жалпы (нефрит, нефроз) аурулар болып бөлінеді.

7.2. Тексеру әдістері

Субъективтік әдісінің маңызы зор. Бүйрек сырқаттарында науқас бастың ауруына, айналуына, зәр шығу дәрісінің бұзылуына шағым жасайды. Сонымен қатар көз көруі бұзылады, тамаққа тәбеті төмендейді, дене қызуы көтеріледі. Егер науқас ауырсынуға шағым жасаса, онда ауырсынудың қай жерге берілетінін анықтаймыз. Негізінде белдің ауырсынуы зәр шығару жолдарына, жыныс мүшелеріне әсер етеді. Бүйрек сырқаттарында байқалатын ауырсыну бүйрек тостағаншалардың және бүйрек капсуласының созылғанынан пайда болады.Бүйрек шаншуында ауырсыну қатты сезіледі, несеп ағар жолына, қуыққа әсер етеді. Науқастанушыдан сырқаты туралы сұрағанда алдында болған сырқаттармен сәйкестіре отырған жөн (баспа, іріңді отит т.б.) Сырқаттың бастапқы кезеңін анықтау қиын, өйткені бүйрек аурулары бір мезгіл жасырын түрде өтуі де мүмкін.

 Бүйректі тікелей тексеру біршама қиындықтарды туғызады, өйткені көлемі мен пішіні қалыпты, сау бүйректі қарау, сипалау және тықылдату жүргізу мүмкін емес, себебі бүйрек іш пердесінің қуысында терең орналасқан, артынан қалың бұлшық ет қабатымен жабылған, алдында ішектер орналасқан. Бүйрек ұлғайғанда немесе орнынан ығысқан (бүйректің түсуі) жағдайда ғана ағзаны сипалау мүмкіндігі туады. Науқасты жатқызып және тұрғызып бүйрекке сипалау жүргізеді. Бүйректі сипалау екі қолмен атқарылады.

Бүйрек және зәр шығару жолдарының ауруларындағы науқастардың тексерістері         

                                                                                                                             14 бейнелеме

Бүйректің төмен түскенін анықтау үшін науқасты тұрғызып тексерген дұрыс. Өзіндік ұрғылау немесе соққылау әдістері қолданылады (Пастернак белгісі). Зерттеуші адам сол алақанын оң немесе сол бүйрек маңайындағы белге қояды, ал басқа алақанымен немесе саусақтарының ұшымен соның үстінен ұрады. Егер ұрғылағанда ауырсыну байқалса, онда Пастернак белгісін оң нәтижелі деп есептейді. Бүйрек ауруларында артериалдық қан қысымы көтерілуі мүмкін, ол өткір және созылмалы нефритте байқалады. Созылмалы нефриті бар науқастарда гипертензия әсерінен басында торлы қабаттың тамырлары кішірейіп, одан кейін тамырлардың склерозы дамиды.

Бұнымен қоса зертханалық және құрал жабдықтар арқылы тексеру өз маңыздылығын осы аурудың дерт анықтамасын нақтылауға үлесін қосады. Зәрде патологиялық қосылыстар болуы мүмкін. Гематурия (құрамында қан), пиурия (зәрде ірің болуы), протеинурия (зәрде ақуыздың) болуы өзгерістер байқалады. Айтылып кеткен өзгерістерді анықтау үшін зәрді зертханалық зерттейді. Зәрді зертханалық тексеріспен тексергенде келесі зәр анализдерінің түрлерін жүргізеді: жалпы зәр анализі, зәрді бактерияларға тексеру, Нечипоренко, Аддис – Каковский, Зимницкий сынамаларын жүргізу және т.б. Бүйрек ауруларын дерт анықтамасында функционалды сынамалар ерекше орын алады. Бүйректің ағзадағы пішіні, оның орналасқан орнын, құрамдық бөгде заттардың болуын рентген сәулесі мен ультрадыбыс зерттеу арқылы анықтайды. Сүзбе жұмысын тексеру үшін бүйрекке бояу затын жіберіп, сол жіберген бояу заттың шыққан жылдамдық уақыты арқылы анықтайды (экскреторлық урография әдісі). Бүйректің қатерлі ісігін анықтау үшін биопсия тәсілін қолдана отырып, тінді зерттейтін орталыққа жіберіп, анықтайды. Сонымен қатар зәр жолдарын эндоскоп аппараттарымен жиі тексереді: уретроскоппен зәр шығару каналын, ал цистоскоппен қуықты тексереді.

7.3. Негізгі клиникалық белгілері