Сыни рационализм. Постмодернизм 11 страница

57. Ғылыми дәстүрлер ғылыми теориялар, әдістер, ғылым тілінің символдық жалпылауы, құндылықтардың трансляциясы ретінде

ТРАДИЦИИ(в науке) (от лат. traditio – передача) – механизм накопления, сохранения и трансляции научного опыта, специфических норм и ценностей науки, образцов постановки и решения проблем. Понятие «традиции» используется в философии науки для интегрального рассмотрения научных направлений и контекста, в которых они возникают и развиваются, для реконструкции развития науки как истории социокультурных ценностей.

Данное понятие заимствовано исторически ориентированной философией науки из социологии науки, истории и теории культуры и социальной антропологии. С нач. 1960-х гг. оно применяется к структурным единицам научного знания, получающим название как собственно «традиции» (С.Тулмин, Л.Лаудан, П.Фейерабенд), так и «школы», «парадигмы» (Т.Кун), «темы» (Дж.Холтон), «исследовательские программы» (И.Лакатос), «социальные образности» (Д.Блур), «неявное знание» (М.Полани). Отход от односторонне логических моделей научной теории привел к формированию более сложного образа научного знания. Он включает отныне не только логико-математический аппарат, набор идеальных объектов и предложения наблюдения, но и научную картину мира, нормы и идеалы научного знания, философские и общекультурные предпосылки. Такое научное образование обладает высокой степенью автономии и устойчивости к логическим парадоксам и эмпирическим опровержениям (аномалиям). Тем самым теория понимается не только как индивидуальное и законченное изобретение гения, но скорее как целостный и интерсубъективный способ видения мира, форма научной культуры и идеологии, развиваемая поколениями ученых на основе исторического прототипа. Основания типологии традиций многообразны: их различают по цели, объему, структуре, предмету, методу, теории, авторитету (консервативные и революционные, локальные и интегральные, исторические и абстрактные); выделяют, напр., субстратную и полевую (физика), аналитическую и синтетическую (математика, химия), креационистскую и эволюционистскую (биология, геология), прецедентную и каноническую (право) традиции; аристотелизм и платонизм, ньютонианство и дарвинизм.

В целом специфику традиций в науке образует не привязанность к конкретной предметности, но способность переходить от одного содержания к другому при сохранении или незначительной трансформации собственной структуры. Благодаря этому традиции распространяются за дисциплинарные границы отдельных наук, объединяют науку с иными типами познания и сознания. Структуру традиции составляют, если использовать терминологию И.Лакатоса, жесткое ядро (практические схемы, нормы и идеалы исследовательской деятельности и общения) и защитный пояс (набор частично институциализированных социокультурных конвенций и предпосылок, официальный этос и идеология науки).

Традиция в науке не противоположна развитию, рациональности и рефлексии, хотя и предполагает стремление к сохранению признанных достижений, веру в истинность теоретических постулатов и нередкое игнорирование критики. Наука в целом не может быть понята как традиция, коль скоро важную роль в ней играют не интегрированные в традицию, маргинальные индивиды, от которых традиция получает как критический, так и позитивный творческий импульс. Поэтому описание истории науки как процесса смены научных традиций характеризуется существенной неполнотой. Вместе с тем понятие «традиции в науке» вносит вклад в теоретическое разрешение методологических дилемм (кумулятивизма – несоизмеримости и интернализма – экстернализма), позволяя понять элементы этих оппозиций как моменты развития научного знания и его исторической реконструкции.

58. ХХІ ғасырдағы ғылымның жаңа этикалық мәселелері

Ғылым этикасы ғылыми білімге жетудегі, оны алудағы ғалымның адамгершілік мәселелерімен келіп түйісетін, ғылыми қауымдастықтың өзара ынтымақтастығын да қолдайтын арнайы ілім. Ғылым этикасының негізгі мәселелері: ғылыми таным мен құндылықты ойлаудың арақатынасы. «Ғылымның құндылықтарға бейтараптылық қатынасы» деген түсінік бойынша, ғылымды деструктивтік мақсатта қолдануға жауапкершілік бизнес, билік, өндіріс сияқты саларға жүктеледі. Ғылымның құндылықтарға (этикалық) бейтараптылығы ғалымдарды этикалық сауалдарды талқылаудан босатады, ғылымның дербестігін қамтамасыз етеді. Бірақ бұған қарсы мынадай көзқарастар жүйесі ұсынылады: ғылым өзінің мақсаттарын барлық, тіпті аморальдік жағдайларға да еркін қолдану үшін идеологиялық-саяси сипат алудан туған; ғылыми танымның өзі қарапайымдылық, тексерушілік, кең көлемде қолданушылық сияқты этикалық бағдарларға бағынады; ғалымды абстрактілі таным субьектісіне теңестіруге болмайды, ол компьютер емес, ол зерттеуші, ағартушы, эксперт, қоғамдық қызметкер т.б; бұндай бейтараптылықты тек ғалымға телуге болмайды, ол қоғам алдындағы ғалымның жалпы жауапкершілігін шектеуге бағытталады; инструментальдік ойлау құндылықтардан қатаң ажыратылмаған; Рационалдылықтың өзі этикалық мәселелерді талқылауға қабілетті.

Қоғамда ғалым кең ойлайтын, келешек мұрагеріне алаңдайтын, талант пен ізденуші болуы тиіс. Осы тұста ғалым этикасы мен деонтологияны ажыратып алу қажеттігі туындайды. Ол жеке салалар мен нақты мәселелерге қарай көңіл аударатын этиканың саласы. Мысалы, медицинада дәрігердің аурулармен, оның туысқандарымен қарым-қатынасы, дәрігерлердің өзара қатынастары т.б. Сондай-ақ ғалымның басқалардың пікіріне төзімділігі, әріптестерін құрметтеуі, тұлға мен идеяны ажырату қажеттілігі, өзінің атына айтылған сын-пікірлерге төзу, идеяларды сынауда да сыйлыстықта болу керек т.б.

Деонтологияның маңызды мәселелерінің бірі адалдық: өзгелердің нәтижелерін иемденіп кету, экспериментальдік зерттеулерді өткізгендей болу сияқтылардан аулақ болу, жағымды нәтижелерді ғана жариялауға тиісті болу, ғылымның ашықтығы мен адалдығы т.б.

Ғылымдағы құндылықтық-этикалық мәселелерде мынадай түйткілдерді ажыратып алу керектігі де туындайды.

1.Мақсат. Моральдік тұрғыдан мынадай мақсаттар көзделмеуі тиіс: аса қауіпті қаруларды жасау, адамға жағымсыз әсер етуді көздейтін құралдар жасамау – психотропты, манипуляциялы техника т.б.; қоршаған ортаны айтарлықтай өзгертетін шаралар өткізбеу, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін жасау;

2.Ғылыми қызметтің құралдары. Адамдар мен хаиуанттарға айтарлықтай зиян алып келіп тәжірибе жасайтын құралдарды пайдалану, өте жоғары бағалы азшылықтың өмірін жақсартуға бағытталған құралдарды пайдалану, кең ауқымды (тұтас индустрияны қажет ететін) қаржыны талап ететін жеке жобаларды іске асыру т.б. мәселелелер бүгінгі таңда пікірталасты болып келеді.

3.Ғылыми қызметтің салдарлары. Ғалым өзінің жаңалығының зардаптарын елестете алмаса да, ол жағымсыз болған жағдайда, осы зардаптарға жауап беруі тиіс. Бірақ зардаптарды білу мен біле алмаудың өзі және оны қолдану құқығын иелену күрделі мәселе, Мысалы, ядролық, атомдық энергия мен оларды қару түрінде қолдану, экологиялық зардаптар т.б.

4.Ғылыми қызметтің мағынасы неде – жалпы ғылыми-техникалық өркениет қайда бара жатыр, ол адам игілігіне қызмет етсе, сол игіліктің өзінің мағынасы неді, ғылым өзінің алдына қандай жоғары биік мақсаттар қойып отыр, ғылым билік пен үстемдікке негізделсе, оның өзі этикалық болып табыла ма т.б. мәселелер ұсынады.

Ғылымның бақылауда болуы мен болмауы да қоғамдағы күрделі мәселе, бір қырынан ғалымның еркіндігі екінші бір қырынан ғалымның немен шұғылданып жатырғандығының ашық болуы. Мысалы, ол адамзатқа айтарлықтай қауіп туғызатын ізденістермен немесе түрлі бақылаусыз психологиялық тәжірибелермен айналысуы мүмкін. Бірақ оны кімдер, қалай бақылауы тиіс. Оның өзі сол саланың мамандары мен ғалымдарынсыз тағы да мүмкін емес.

       Ғылым этикасы арнайы ғылымдардың өзіндік салалық этикалық ілімдерін туғызған. Мысалы; экологиялық этика (энвайронментальді) – қоршаған ортаны сақтау мен қорғаудың ғылымдағы этикалық мәселелері, Биомедициналық этика (биоэтика) – трансплантология, репродуктивті технология, эвтаназия, психиатриялық мәселелер т.б. Компьютерлік этика – үгіт, насихаттар, жалған ақпараттар, компьютерлік қылмыстар т.б.

Осының барлығы тек қазіргі кезең емес, болашақта да байқалатын-байқалмайтын зардаптар туғызуы ықтимал, ендеше, «олардың жобалану деңгейі қандай» деген мәселелерге алып келеді. Сондай-ақ қоғамдық ғылыми зерттеулер мен обьектілер теңсіздік пен кемсітушіліктерге жол бермеуі тиіс. Бүгінгі күні ғылым этикасында шешімін тапқан мәселелерден гөрі, қойылып жатырған мәселелер көбірек, сайып келгенде, бұның барлығы адамзаттың игілігі мен әлеуметтік тарихтың дамуына оңды септігін тигізуі тиіс.

59.Ежелгі Үндістан мен Қытайдағы математика.

Математика тарихы - математика ғылымының ежелгі заманнан қазіргі уақытқа дейінгі даумуын зерттейтін ғылым. Математика (грекше: μάθημα — ғылым, білім, оқу; μαθηματικός — білуге құштарлық) — әлдебір әлемнің сандық қатынастары мен кеңістіктік формалары, оның ішінде — структуралар, өзгерістер, белгісіздік жөніндегі ғылым. Ол абстрактілендіру және логикалық қорыту, есептеу, санау, өлшеу және физикалық нәрселерді жүйелі түрде орнықтыру, бейнелеу мен өзгерістерді оқыту арқылы көрініс табады. Математиктер жаңа тұжырымдамаларды сипаттайтын осы түсніктерді ретімен таңдалып алынған аксиомалар мен анықтамаларды пайдалана қорыта отырып зерттейді.

Үндістан математикасы

Үндістан астрономиясы мен астрономиясын дәуір биігіне көтерген ғалымдар: «Ариабхатия» атты астрономиялық шығарманы авторы Ариабхатия (476-550) оның тригонометрияға қосқан үлесі төтенше зор.

Брахмагупта (598-?), ол отыз жасында «Арифметикадан лекциялар» және «Анықталмаған теңдеулерден лекциялар» қатарлы арнаулы тарауларды өзі ішіне алған, «Брахма-сыбхута-ситханда» (брахманың түзетілген жүйесі) атты әйгілі шығарма жазған. Ең алғаш теріс сандарға төрт амалды қолданған міне осы Брахма гупта.

Махавира (850-жылдар) «Есептеу жауһары» атты шығарнма жазған, кейбір тарихи деректерден қарағанда Қытайдың математикаылық кітаптаырынан пайдаланғандығы мәлім.

Үндіс математика тарихындағы ең биік тұлға Быхаскара Акария (1114-1185) Быхаскара астрономия, арифметика, өлшеу алгебраға қатысты көптееген шығармалардың авторы, солардың ішінді қызының атын қойған арифметика мен есептеуге жататын әйгілі шығармаысы «Лайлауати» (көрікті). Алгебралық шығармасы «Вижаганита» (түбірлерді есептеу) де теріс сандарды біршама кеңірек қарнастырған. Гректеер өлшемдес емес кесінділерді ең бұрын тапсадағы бірақ оның бір сан емес екенін мойындамады. Быхаскара басқа барлық Үндістан математиктерінен асқан кереметтігі иротционал сандарды сан деп қарап, иротционал сандар мен ратционал сандар арасындағы қатаң шекараны бұзып тастағандығы.

Сандардың ондық системасын Үндиялықтар алтыншы VІ ғасыырда игерді. ІХ ғасырға келгенде математик Махавира нөлді бір сан деп қарайды. Содан бастап ондық система одан ары кемелдене түседі. Қазіргі күнде бүкіл дүние жүзі қолданатын арғы түп төркіні Индыстан екендігі математика тарихынан азда болса хабары бар адамға белгілі болса керек.

773 жылы Үндыстаннан Бағдатқа көрнекті бір астроном келеді. Ол арабтарға одан 150 жыл бұрын жазылған Брахмабуттаның «Брахма-сутта-сиддыханта» атты кітабының санскирт тіліндегі нұсқасын береді. Бұл кіпты Мұхаммет Ибын Ибраһим әл-Фараби араб тіліне аударады. Араб астрономиясы міне осы кезден басталады. Хорезмидің редекциясымен ол екі рет шыққан. «Сиддыхантха» Хорезми көлемді теориялық кіріспе жазған. Хорезми өзінің «Китап әл-джам уат тафрих би хисап әл-үнді» атты кітабын үнеділердің үлгісімен жазады. Онда санау тіртібі, сандардың он сифыры арқылы жазылуы, аталуы, төрт амал, түбір шығару, жәй бөлшектерді есептеу айтылған. Бұл кітап 1150-жылы латын тіліне аударылған. Еуропалықтар Үнді сифырларын араб тіліндегі кітаптардың аудармаларынан көргендіктен араб сифыры деп атағаны мәлім.

Қытай математикасы

Тарих жылжып өтіп жатты, хандықтар ара бақталасы, хандық ішіндегі тах таласынан талай хандық ауысып, ғылым ордалары ойрандалып, адамзат ақыл ойының алыптары құғын-сүргін көрседағы ғылыми мұраларды халық көзінің қарашығындай сақтап өзигіліктеріне айналдырып отырды.

ХІІІ ғасырға келгенде шығыс Қытай, Батыс орта азия , таяу және орта шығыс елдері манғол билеушілернің қлдарына өтті. Осы елдер ара барыс-келіс, сауда мәдениет ауысу онан ары күшеюдің сыртында Юан патшалығы дәуірінде мұсылмандар ерекше мұрсатты жағдайларды болады, ордада әр қайсы өлке аймақтарда саяси, әскери, экономика және ғылым-техника орындарында негізгі басқару, манғолдардан қалса мұсылмандардың қолында болады. Мұсылман елдерінің көптеген астроном-математиктері хан ордасына келіп жылнама (календар) жасау қызметімен шұғылданды.

«Юан патшалығы тарихындағы» деректерден қарағанда Құбылайхан таққа шағар алдында (Құбылайдың хан болған кезі 1260-1294) жылдар аралығы) Жамалиддін бастаған бір топ мұсылман астрономадары сол кездегі манғол хандығының астанасы Шаңдуға (Ішкі манғолдың Долы ауданының шығыс оңтүстігі) шақырылады. Құбылайхан «Жамалиддін қатарлы мұсылман астрономадарын қабылдап олардың білім-өнерін пайдалану туралы жарлық түсіреді . оларға ешқандай мансап берілмеген» («Юан тарихы». 90-шиыршық). Мұсылман елдерінің астрономиясы мен математикасы міне осы кезден бастап Қытайға кірнеді. Құбылай орталықты Бей жиңге (Ханбалық) көшіргеннен кейін Жамалиддін Ханбалықта бақылау стансияяысын құрады. 1267-жылы төмендегідей жеті түрлі астрономиялық асбап жасайды.

1. көпшеңберлі асбап: арабша аты Dhatuhalag - датухалық. Мыстан жасалған аспан денелері мен күннің өз өсінің маңайындағы айналуын бақылауға қолданған.

2. Азимот аспабы: арабша аты Dhatu sumut - датусмуд жұлдыздарды бақылайтын аспаб

3. көлбеу ендікті аспаб: арапша аты Luhma - I - muwaji - лахмуммуж. Күннің көлеңкесін өлшеу арқылы көкткем мен күзді айыратын аспап

4. горизонтал ендікті аспап: luhma-i- mustawi - лахмомустави. Қыс -жаз маусымдарын айыратын аспап

5. аспан глобусы: арабша аты -Kurai - Sama - Курасма, оған 28жұлдыз және 12мүшел ойылған, аспан күмбезі деседе болады

6. жер шары глобусы: арабша аты -kura- i- ardz-курай арзұ. Жер шары қаритасы десе де болады

7. тәуліктік уақыт анықтау аспабы: арабша аты, usturlab - устырлаб мыстан жасалған.

Оған 12 шақ сызылған. (« Юан тарихы! 48-шиыршық). «Мұндай таңғажайып тамаша аспаптардың Қытай астрономдарының аспан денелерін, аурарайын бақылауда керемет қолқабысы болғандығын ешкімде теріске шығара алмайды» дейді еліміздің ғылым тарихшысы Мажань өзінің «Мұсылман астрономисының Қытай астрономиясына ықпалыә атты мақаласында. «1297 жылы Жамалидын, Айшуе қатарлы асторономдарры «ұзақ жылдар» атты календар жасап ордаға ұсынады, Құүбылай хан бұл календарды ішінара райондардың қолдануы туралы жарлық түсіреті.» («Юань тарихы» 52-ширшық). 1271жылы ханбалыққа ханзу обсерваториясы (расатханасы) және мұсылмандар обсеоваториясы( расатхана) құрылып , тең дәрежелі орган болады. Ханзулар обсерваториясының бастықтығына Гу Шу Жин тағайындалады. Тағы бір мұсылман астрономы Айшуе абсерваториясына бақылау жіне есептеу жұмысына жауапты болады.

Құбылай хан 1276жылы еліміздің атақты астрономия математигі Го Шук Жин (1231-1316) мен Уаң Шунь (1236- 1282) ды қабылдап, Юань патшалығының жаңа календарын жасауды бұйырады. Сонымен олар 1280жылы « мезгіл календары» атты біршама кемелді календар жасап ортаға ұсынады. Құбылай хан бұл календарды бүкіл мемлекет бойынша қолдану туралы жарлық түсіреді. Ал календардың кемелділігін содан байқауға болады, 1644жылы елімізгі батыс календары кіргенге дейін жиыны 364 жыл қолданылады, сонымен бір уақытта еліміздігі халықтардың қолдануы үшін арнаулы мұсылмандар календарын жасайтын мемдекет дәрежелі жылнамалар меңгермесі құрылады. 1288-1291жылдар Жамлид дін Айшуенің мұсылмандар календарын басқару қызметін Салмень мен әл Ахун Сәли (1243-1307) өткізіп алады, әрі ұзақ жылдар календарына өзгерістер енгізеді. 1313жылы астроном Кламадін ұзақ жылдар календарына өзгерістер енгізеді өзгеріс енгізілген бұл нұсқа үлкен жіне шағын екі түрлі формада жылнамалар меңгермесі жағынан баспада басып таратылады, жекелердің басып таратуына тийым салынады. 1328жылға келгенде басып таратылға нмұсылман календары 5257 нұсқаға жеткен. Алып жүруге қолайлы болу үшін шағын нұсқасын да басып таратады, Минң патшалығы дәуіріне келгенде яғни 1368 жылы жылнама меңгермесінің басшылары Қыдыр, Әділ және Ыдырыш қатарлы 14 астрономды патшалық үкімет шақырып әкеліп календарға түзетулер жасатады. Патшалық өкімет 1369жылы тағы да ЖАнали қатарлы 10адамды шақырып әкеліп календар туралы арнайы талқы ұйымдастырды.

Юань патшалығы дәуірінде, Шань Чи Гунь жазған «Юань патшалығы хатшылары шежіресінің» жетінші ширшығындағы « мұсылмандар кітабы» атты тармағында « 1273жылы мұсылмандар расатханасы пайдаланған кітаптар 242 кітап, расатхана бастығы Жамалиддіннің үйінде 47 кітап сақталған болып жиыны 13 түрлі» оның ішінде 4 математика кітабы бар.

Өкінерлігі бұл кітаптар біздің дәуірімізге келіп жетпей жоғалгған, оның үстіне жоғарыдағы 4 кітаптың аттары араб тіліндегі аталуының дыбыстық атаулары болғандықтан, олардың мазмұндары жөнінде дәп басып бірдеме деу қиын. Солайда бұл кітаптың кейбіреулерінің аттары жөнінде өз тұспалымды ортаға қоя кетпекшімін.Мұсылман астрономдардың елімізге келуімен бірге Юань патшалығы дәуірінде араб цифрының кірігендігі де анық.

1956жылы , Ши ань қаласы маңынан Юань патшалығы дәуіріндегі Әнши Уаңның ордасының көне орнынан бетіне араб цифрлары ойылған бірнеше төртбұрышты кішкене темір тахташалар табылды. Бұл араб цифрфынфң елімізге кіруі жөніндегі ең алғашқы заттыұ айғақ болып табылады. Әл- Хисса, «хатшылар шежіресіндегі» деректерден қарағанда, «1278жылы Жмалидын Әнши каңға календар есептеп берген кезде расатханадағы үш қызметкерді бірге ертіп жүріп жаттықтырған». Бұл тахташаларды жасаған болуы мүмкін.

Тағы бір тарихи деректерден қарағанда, Жамалидин астрономиялық жіті аспапты жасаған кезде араб тіліндегі Фтолемейдің «астрономия жинағы» қатарлы 3 түрлі ғылыми кітап әкелді делінген.

Жамалидын атақты астроном-математик болудан сырт әйгілі теңдессіз геогроф және тарихшы. «Юань патшалығының хатшылар шежіресіндегі» деректерден қарағанда, 1288жылы Жамалиддін Құбылай ханаға жазған хатында « мемлекетіміз теңдессіз бірлікке келді, территориясы кеңейді, басты жұмыстар ретке түсті, хан, патшалар әділ ел билеп, өткен әрқандай заманға қарағанда қой үстіне бөз ьорғай жұмыртқалаған заман болды. Соған, сен ұлы бірлікке қарасты ел -аймақтардың тарихын жазып шығуға бел байлап отырмын…» деген. Құбылай хан Жамалиддінның бұл ұсынысын қолдағанның сыртына қажетті адамдарды қосып беретіндігіне кепілдік еткен. Сонымен Жамалиддін бірқанша ғұлама ғалымдардың көмегімен 15 жыл бойы материал жинау, реттеу, түрге айыру, көшіру арқылы 1303-жылы 600 бөлім, 1300 шиыршық келетін 200 реңді қыстырма суретті «Ұлы Юан патшалығының ұлы бірлік шежіресі» атты тарихи-жағрапиялық әйгәлә шығармасын жазып бітіреді. Патша Темір (1294-1307) Жамалиддінді осы еңбегі үшін неше мың қадақ алтын-күміспен силайды. Өкінерлігі бұл кітап Миың патшалығы дәуіріндегі аласапыран соғыста ойрандалып, жекелердің қолына сақталған азнаулақ бөліктері ғана біздің дәуірімізге келіп жетеді. Азаттықтан кейін Жау уан ли деген адам оның 10 шиыршығын «Юан патшалығы дәуіріндегі бірлік шежіресі» деген атпен баспаға береді. 1966-жылы Жұңхуа кітап мекемесі жағынан басылып таратылады.

Юан патшалығы дәуірінде тағы бір мұсылман математик әрі сушылық инженері Сакыш 1321-жылы «Тасқыннан сақтану туралы масылихат» атты кітап жазады. Оның бұл кітабында бір белгісізі бар теңдеулерден пайдаланып, су құрылысындағы төтенше күрделі есептерді шешеді.

Қорыта айтқанда, Юан патшалығы дәуірінде, және одан кейінгі дәуірлерде ислам елдерінен неше жүздеген ғұлама ғалым, астроном-математиктер жылнамалар меңгермесінде, расатханада жұмыс істеген. Бұлармен бірге көптеген математикалық білімдерде кірген. Солайда орта ғасырдағы ислам елдері математикасының еліміз математикасының дамуына жасаған ықпалын әлі де ішкерлей зерттеуге тура келеді.

60. «Адам-қоғам» жүйесінің методологиялық және қоғамдық аспектілері.

Сис­те­ма "че­ло­век - тех­ни­ка" яв­ля­ет­ся объ­ек­том вни­ма­ния мно­гих спе­циа­ли­стов и на­ук. "Про­бле­ма "че­ло­век - тех­ни­ка" - од­на из ос­нов­ных про­блем со­вре­мен­ной нау­ки, - пи­шет из­вест­ный рос­сий­ский пси­хо­лог Б. Ф. Ло­мов. - Ее ре­ше­ние пред­по­ла­га­ет со­вме­ст­ную ра­бо­ту ин­же­не­ров, ма­те­ма­ти­ков, пси­хо­ло­гов, фи­зио­ло­гов, ана­то­мов и пред­ста­ви­те­лей мно­гих дру­гих на­уч­ных дис­ци­п­лин, ибо по су­ще­ст­ву сво­ему эта про­бле­ма тре­бу­ет ком­плекс­но­го исследоввания" (8 ,19). Эта про­бле­ма пре­ж­де все­го объ­ект вни­ма­ния не так дав­но воз­ник­шей нау­ки эр­го­но­ми­ки, ко­то­рая ком­плекс­но изу­ча­ет тру­до­вую дея­тель­ность че­ло­ве­ка в сис­те­мах "че­ло­век-тех­ни­ка-сре­да" с це­лью обес­пе­че­ния эф­фек­тив­но­сти, безо­пас­но­сти и ком­фор­та. В свя­зи с сис­тем­ным про­ек­ти­ро­ва­ни­ем, т.е. про­ек­ти­ро­ва­ни­ем не тех­ни­че­ско­го уст­рой­ст­ва, а сис­те­мы "че­ло­век-ма­ши­на" эта сис­те­ма при­вле­ка­ет все боль­шее вни­ма­ние мно­гих от­рас­лей тех­ни­че­ско­го зна­ния. Дея­тель­ность че­ло­ве­ка во взаи­мо­свя­зи с ра­бо­той ма­шин, т.е в сис­те­ме "че­ло­век-ма­ши­на" изу­ча­ет ин­же­нер­ная пси­хо­ло­гия.Ос­нов­ны­ми про­бле­ма­ми ин­же­нер­ной пси­хо­ло­гии яв­ля­ют­ся:ана­лиз за­да­чи че­ло­ве­ка в сис­те­мах управ­ле­ния и спо­со­бов его свя­зи с дру­ги­ми ком­по­нен­та­ми сис­тем, ана­лиз струк­ту­ры дея­тель­но­сти опе­ра­то­ра, ис­сле­до­ва­ние фак­то­ров эф­фек­тив­но­сти и на­деж­но­сти дей­ст­вий опе­ра­то­ра, изу­че­ние про­цес­са прие­ма че­ло­ве­ком ин­фор­ма­ции о со­стоя­нии управ­ляе­мых объ­ек­тов, ана­лиз про­цес­са пе­ре­ра­бот­ки ин­фор­ма­ции че­ло­ве­ком,ее хра­не­ние и фор­ми­ро­ва­ние ре­ше­ния. ис­сле­до­ва­ние управ­ляю­щих дей­ст­вий че­ло­ве­ка. По­это­му нель­зя со­гла­сить­ся с мне­ни­ем о том, что "сей­час поч­ти пол­но­стью от­сут­ст­ву­ет на­уч­ный ана­лиз мно­го­об­раз­ных че­ло­ве­ко-ма­шин­ных от­но­ше­ний" ( 1,321), вы­ска­зан­ный не­мец­ким фи­ло­со­фом тех­ни­ки Г. Ро­по­лем. Де­ло за­клю­ча­ет­ся со­вер­шен­но в дру­гом.

Пе­ре­чис­ле­ние про­блем, ко­то­рые изу­ча­ет ин­же­нер­ная пси­хо­ло­гия яв­ляю­щая­ся ча­стью эр­го­но­ми­ки, сви­де­тель­ст­ву­ет о том, что эр­го­но­ми­ка и ин­же­нер­ная пси­хо­ло­гия по су­ще­ст­ву изу­ча­ют не че­ло­ве­ка в этой сис­те­ме, а так на­зы­вае­мый че­ло­ве­че­ский фак­тор, т.е. те ка­че­ст­ва и свой­ст­ва че­ло­ве­ка, ко­то­рые "ра­бо­та­ют" в хо­де его не­по­сред­ст­вен­ной тру­до­вой дея­тель­но­сти.Они рас­смат­ри­ва­ют че­ло­ве­ка-опе­ра­то­ра (груп­пу опе­ра­то­ров) и ма­ши­ну, по­сред­ст­вом ко­то­рой он (они) осу­ще­ст­в­ля­ют тру­до­вую дея­тель­ность. От­сю­да - оп­ре­де­лен­ная ог­ра­ни­чен­ность и схе­ма­тизм ис­сле­до­ва­ния сис­те­мы "че­ло­век-ма­ши­на", ко­то­рые очень удач­но вы­ра­зил А.Е Ас­т­ва­ца­ту­ров в сво­ей мо­но­гра­фии "Ос­но­вы ин­же­нер­ной эр­го­но­ми­ки":"Сис­те­ма "че­ло­век - ма­ши­на - сре­да", или, про­ще, "че­ло­век - ма­ши­на", по су­ще­ст­ву - аб­ст­рак­ция, а не фи­зи­че­ская кон­ст­рук­ция. Сис­те­ма пред­став­ля­ет со­бой кон­цеп­цию, по­сколь­ку свя­за­на с пре­об­ра­зо­ва­ния­ми (вход­ных сиг­на­лов в вы­ход­ные), ко­то­рые не­воз­мож­но на­блю­дать, а мож­но уви­деть лишь ре­зуль­тат пре­об­ра­зо­ва­ний. Кон­цеп­ция СЧМ долж­на быть ос­но­ва­на на оп­ре­де­лен­ных до­пу­ще­ни­ях" ( 9,15).