Трагедыя: змест назвы, жанравыя характарыстыкі, гістарычная эвалюцыя, сутнасць трагічнага канфлікту на розных этапах літаратурнага развіцця

Трагедыя – жанр драматургіі, драматычны твор, сюжэт якога асноўваецца на канфлікце надзвычанай вострыні і напружанасці. Падзеі ў трагедыі заканчваюцца смерцю (пагібель) галоўнага героя або якімі-н. непапраўнымі стратамі ў жыцці. У змесце трагедыі заўсёды прысутнічае элемент узвышанага, гераічнага. Яе сюжэт будуецца на сутыкненні моцных характараў.

Трагедыя з’яўляецца самым старажытным відам драмы. Трагедыя (ад грэч. tragos – казёл і ode – песня). Трагедыяй называлі дзеі, сцэны, у якіх ухвалялі бога вінаграду і вінаробства Дыёніса. У час гэтага рытуальнага прадстаўлення ў ахвяру Дыёнісу прыносілі казла – адсюль і назва.

Песні, якія суправаджалі ахвяраванні Дыёнісу, выконваліся хорам, які ўзначальваўся карыфеем – запявалам. Карыфей спяваў пра падзеі ў жыцці Дыёніса, а хор выказваў свае адносіны да іх. Трагедыя як жанр аформілася ў той жа старажытнай Грэцыі каля 5-га ст. да н.э. У аснову зместу старажытнагрэчаскай трагедыі пакладзены канфлікты, якія закраналі агульнанародныя інтарэсы і былі ўзведзены да агульначалавечага ўзроўню. Гэтым тлумачыцца вечнасць антычных трагедый Эсхіла, Сафокла і Эўрыпіда.

Арыстоцель лічыў, што трагедыя выклікае пачуццё страху і спачування, якое спрыяе ачышчэнню душы (катарсіс).

Абапаіраючыся на вопыт пісьменнікаў, ён даў разгорнутае тлумачэнне шэрагу істотных прыкмет трагедыі. Хоць некаторыя адзначаныя Арыстоцелем прыкметы ў далейшым развіцці трагедыі і страцілі сваё значэнне, а некаторыя і тады не мелі такога універсальнага характару, які ён ім надаваў, але самыя галоўныя асаблівасці гэтага віду драмы Арыстоцель назваў.

Характарызуючы трагедыю, Арыстоцель перш за ўсё падкрэсліваў узвышвнвсць яго дзеяння. Пад узвышаным дзеяннем у гэтым выпадку меўся на ўвазе паказ такіх падзей, сілу людскога розуму і пачуцця, прыгажосці маральнага подзвігу. Узвышаным дзеянне было не толькі тады, калі трагедыя непасрэдна прадстаўляла тытанічны подзвіг Праметэя (“Прыкаваны Праметэй”, які вырашыў пайсці на невыносныя пакуты ў імя людскога шчасця. Узвышаным было дзеянне і тады, калі адлюстроўваліся злачынная воля і злачынныя дзеянні Медэі, якая забіла сваіх дзяцей (трагедыя Эўрыпіда “Медэя).

Медэя – у грэчаскай міфалогіі чараўніца, якая бывае вельмі жорсткая не толькі да чужых, але і да сваіх блізкіх.

Вобраз Праметэя выкліка'ў у гледача ўвышаныя ўяўленні і перажыванні. Вобраз Медэі выкліка'ў жах. Аднак адплата (возмездие), якое спасцігла старажытнагрэчаскую гераіню, аднаўляла ўяўленне пра ўзвышанае.

Страх і спачуванне адчуваюць гледачы ўзгаданага ўжо “Прыкаванага Праметэя”. Праметэй насуперак волі Зеўса дае людзям, якіх “вседержатель” пакінуў на пагібель, выратавальны для іх агонь.

Такія найгалоўнейшыя асаблівасці старажытнагрэчаскай драмы, якія ў асноўным захаваліся ў гэтага віду драмы ва ўсе наступныя стагоддзі.

У сярэднія вякі развіццё драматургіі пайшло па іншых накірунках. З аднаго боку, пануючымі коламі феадальнага грамадства шырока практыкуюцца ўсемагчымыя царкоўныя “дзействы” – містэрыя, відовішчы, звязаныя з рэлігійным культам, з другога боку, як выражэнне народных запатрабаванняў таго часу ствараюцца народна-бытавыя, напоўненыя гумарам, а падчас і сатырай прадстаўленні.

Толькі ў эпоху Адраджэння і ў наступныя за ёю стагоддзі трагедыя зноў займае значнае месца. Характар трагедыі (у адносінах да антычнага свету і сярэднявечча) часу вельмі разнастайны. Трагедыі ствараліся такімі неардынарнымі ў іх індывідуальнасці аўтарамі, як іспанскія пісьменнікі Лопэ дэ Вега і Кальдэрон, вялікі англійскі драматург Шэкспір, пазней – прадстаўнікі французкага класіцызму Карнэль і Расін, пасля – знакамітыя нямецкія паэты і драматургі Гётэ, Шыллер і рускі Пушкін.

У эпоху Адраджэння класічную форму трагедыі прадставіла трагедыя Шэкспіра.

Адметнасць трагедыі савецкага часу:

– яна была прывязана да гістарычнай і гераічнай тэматыкі,

– прынцыпова новым быў трагічны герой (з актыўнай грамадзянскай пазіцыяй),

– для яе быў характэрны аптымістычны пафас (“Аптымістычная трагедыя” Усевалада Вішнеўскага”).

У даваеннай беларускай драматургіі сапраўдная трагедыя не створана, хоць трагічныя калізіі распрацоўваліся ў многіх п’есах (“Бязродны” Уладзіслава Галубка, “Чырвоныя кветкі Беларусі” Васіля Гарбацэвіча, “Кастусь Каліноўскі” Еўсцігнея Міровіча ).

Шмат агульнага з трагедыяй маюць п’есы, прысвечаныя падзеям Вялікай Айчыннай вайны (“Канстанцін Заслонаў” Аркадзя Маўзона, “Людзі і д’яблы” Кандрата Крапівы”), гістарычнаму мінуламу (“Званы Віцебска”, “Кастусь Каліноўскі” Уладзіміра Караткевіча).

З пачатку 80-х гадоў 20-га ст. жанр трагедыі распрацоўвае Алесь Петрашкевіч (“Гора і слава”, сцэнічная назва “Русь Кіеўская”; “Злавеснае рэха”). Першая з іх прысвечана трагічнаму лёсу полацкай князёўны Рагнеды і кіеўскага князя Уладзіміра Святаслававіча, крывавым падзесям на Русі перад хрышчэннем і ў час яго, другая – героіцы беларускіх партызан у час Вялікай Айчыннай вайны.