Class Turbellaria (General characteristics of animals)

Кірпікшелі құрттар (лат. Turbellaria) – барлық ортаға кең тараған, көпшілігі өз бетімен қозғалып жыртқыштық тіршілік етеді, тек кейбіреулері паразиттік тіршілік етеді. Олар теңіздерде, түщы суларда және ылғалды топырақ арасында тіршілік етеді. Әртүрлі ортада еркін өмір сүруі, олардың дене қүрылысына үлкен ықпал еткен. Шамамен 3400 түрі белгілі.

Қүрылысы

Кірпікшелі қүрттардың өкілдері тоспа суларда, баяу ағатын өзендерде, судағы өсімдік жапырақтарының қалтарыстарында тіршілік ететін ақ планария (Бепсігосоеіиш Іасіеиш). Пішіні жапырақ тәрізді, арқасынан қүрсағына қарай жалпақ болып келеді. Оның денесінщ алдыңғы үшында аздап қана байқалатын, қүлақша деп аталатын екі өсіндісі болады. Үзындығы 24-26 мм. Денесінің реңі ақ, қара, күлғін, жасыл, сары т.б. түрлі түсті болады. Көптеғен теңізде тіршілік ететіндерінің реңі өте ашық болып келеді. Эпителиалық клеткалардың арасында жарықты шағылыстырып кейін қайтаратын, әрі қауіп төнғенде атылып шығып, дененің бетіне шыққан соң улы ерітіндіғе айналып, қорғану қызметін атқаратын рабдит клеткалары болады. Тері эпителий қабатының астында үзынша, сақина тәрізді және қиғаш салалы ет талшықтары болады. Тері эпителиімен барлық үш ет қабаттары қосылып жалпақ қүртгарға тән тері-ет қапшығын құрайды. Тері-ет қапшығы ішінде ішкі мүшелері орналасқан паренхиманы қаптап тұрады.

Паренхима

Тері-ет қапшығьшың ішінде орналасқан барлық мүшелердің арасы борпылдақ паренхима клеткаларымен толтырылған. Паренхима - құртгың маңызды мүшесі:

а) оның ішінде қоректік зат қоры жиналады;

б) реғенерация - қайтадан қалпына келу процесіне қатынасады, оның ішінде түрлі икемделген клеткалық элементгер құрылады;

) тірек қимыл қызметін атқарады;

ғ) зат алмасу процесіне қатысады.

Кірпікшелі құрттың сыртын, кластың аталуына сай, майда кірпікшелер қаптайды. Кірпікшелердің көмегімен қозғалады. Кірпікшенің астьшда бір қабат эпигелий клеткалары орналасқан.

Нерв жүйесі

Эволюция процесінің барысында орталық нерв жүйесі күшейе түседі. Денесінің алдыңғы бөлімінде нерв клеткалары шоғырланып ми ганглиясын құрайды. Нерв жүйесі екі бүйір тізбегінен және оларды қосып, денені өзара колденең торлап жататын коммисуралардан немесе сабақшаларымен жалғасып жатады. Эмбрионның алғашқы дамуы сатысында нерв орталығы, үрықтың сыртқы қабаты эктодерма пайда болады. Эволюцияның дамуында сыртқы ортаның әсерінен жарақаттанбас үшін, организмнің басқа бөліктерімен дүрыс байланыста болу үшін, нерв орталығы дененің ішіне қарай орналасқан.

Сезім мүшелері

Кірпікшелі қүрттар өз бетімен қозғалып тіршілік еткендіктен, оларда сезім мүшелері жақсы дамыған. Көпшілігінде бір немесе бірнеше жүп көздері болады. Олар көру клеткаларымен пигмент бокалдарынан тұрады. Кеңістікті бағдарлайтын және денені бір қалыітга тепе-теңдікте ұстайтын статоцисталары болады. Кейбір құрттардың басындағы құлақшалары химиялық сезу мұшелерінің қызметін атқарады.

Ас қорыту жүйесі

Ас қорыту жүйесі құрсақта орналасқан ауыз тесігінен басталады. Оған жұтқыншақ жалғасады, ол ортаңғы ішекпен тұйық бітеді. Біраз тобында жүтқыншақ және ішектер тіпті болмайды. Сөйтіп ауыз арқылы тамақ кіріп, ауыз арқылы қалдық заттары сыртқа шығарылады. Кірпікшелі қүрттар жыртқыштар. Олар судағы әр түрлі ұсақ организмдермен, ұсақ шаяндармен қоректенеді.

Ішектері болмайтын құрттарда ас қорытқыш клеткалары паренхимада болады. И.И.Мечников (1865) кірпікшелі құрттардың ішегі жоқ бір түрінде тамақтың клеткада қорытылатынын ашып және оны сипатгап жазды. Ол кірпікшелі құрттардың түрлі үсақ организимдерді үстап паренхимада қорытылғанын бақылаған. Кейінірек И.И.Мечников ондай қүбылысты кірпікшелі қүрттардың басқа түрлерінен, губкалардан, ішекқуыстылардан, тікентерілілерден және тағы басқа жануарлардан байқаған. Көп жылдық жүмыстарының нәтижесінде клеткада ас қорытылатын қүбылыстардың жануарлар дүниесінде кең таралғандығын анықтады. Бактерияларды, басқа микроорганизмдерді үстап алу қабілеті бар клеткаларды фагоцитоздар деп атады (ол гректін рһа§о - жалмау, жұтамын деген сөзі). Оның медицинада, ветеринарияда маңызы зор.

Тыныс алу

Бүкіл дененің сыртымен тыныс алады. Олардьщ тыныс алу мүшесі ,Қан айналу мүшесі болмайды.

Зәр шығару жүйесі

Кірпікшелі қүрттарда ең бірінші рет зәр шығару мүшесі пайда болды. Зәр шығару жүйесі протонефридия түрінде болады. Ол тармақталған түтікшелерден және түйық терминалдық клеткалардан тұрады. Әрбір клеткалардың түтікшелері өзара бірігіп ірі түтікшелерге, олар бірімен-бірі қосылып негізгі зәр шығару каналына айналып, бірнеше тесік арқылы сыртқа ашылады. Мүндай мүше арқылы денедегі артық су мен зат алмасу кезінде пайда болған зәр затгары организмнен сыртқа шығарылады.

Жыныс жүйесі

Кірпікшелі қүртгардың барлығы жынысты жолмен көбейеді, олардың жыныс жүйесі қос жынысты (гермафродитгі) болады. Демек аталық және аналық жыныс жүйесі бір организмде болады. Аталық жыныс жүйесі көптеген көпіршік тәрізді үрық бездерінен, үрық түтікшелерінен, үрық жольшан құрылған. Аналық жыныс жүйесі бір жүп жұмыртқа безінен, одан кететін бір жүп жүмыртқа жолынан және қосымша бездерден құрылған. Жүмыртқа жолының түтіктері шағылыс мүшесінің қалтасы мен жьгаыс клоакасына ашылатын тесігі бар ортақ жыныс қынабына қосылады. Кірпікшелі құрттар айқаспалы арқылы үрықтанады. Бүл кезде екі қүрт бірімен-бірі (айқаспалы) жыныс тесіктері арқылы жанасады. Жыныс клоакасы арқылы үрық қалтасына еніп бір-біріне ұрық клеткаларын қалдырады. Жұмыртқаның ұрықтануы жұмыртқа жолына шыға берісте орындалады да, сарыуызбен қоршалып, жыныс клоакасына келеді. Жыныс клоакасында сарыуыз клеткаларының бөлініп шығатын зат есебінен құрылған қабықпен қоршалады. Үрықтанған жұмыртқалар денесінің жыртылған тесігі арқылы немесе ауызы арқылы немесе арнаулы түтіктер арқылы сыртқа шығарылады. Содан кейін (кокон) шүйкелерді су астындағы заггардың үстіне салып кетеді. Оның ішінде 40-қа дейін эмбрионы болады.

Дамуы

Теңіз жалпақ қүрттарының көпшілігі түрленіп дамиды. Личинка бір қатар уақыт жүзіп жүреді де, ескектері жойылып, личинка жүзу қабілетін жояды да теңіздің түбіне түсіп, жас кірпікшелі қүртқа айналады. Жүмыртқадан планктоңды личинкалар дамиды. Кірпікшелері арқылы су қабатында личинка жүзіп жүреді. Түщы суларда тіршілік ететін жалпақ қүрттарда (ақ планария) тура дамиды. Жүмыртқадан бірден ересектеріне ұқсас орғанизм шығады. Экологиясы. Кірпікшелі қүрттар дүниежүзінде көп таралган. Олар теңіздер мен мұхитгардың түбінде, көбіне жағаларда өмір сүреді. Ондағы қүмдарды, түнбаларды және балдырларды мекендейді. Кірпікшелі қүрттардың бәрі жыртқыштық өмір сүреді, соған сәйкее азықтарының да түрі көп. Мысалы, олар қарапайым жануарларды, майда шаянтәрізділерді, масалардың личинкаларын т.б. қорек етеді. Кірпікшелі құрттардың тіршілігінде регенерациялық құбылыстың мәні зор. Олардың денесінің 279/1 бөлігі регенерацияланып тұтас жануарға айнала алады. Планария денесінің үзіліп қалған жерін қалпына келтіріп қана қоймай, кез келген денесінің кішкентай 0,01 бөлігінен де түтас организм қалпына келген.

...The class Turbellaria is the most primitive group within the phylum Platyhelminthes, the flatworms. Turbellarians share some important characteristics with other Platyhelminthes. All flatworms are flattened dorsoventrally . They are bilaterally symmetrical , are unsegmented, and are acoelomates , which means they do not have a body cavity. Turbellarians are solid because all the space around their digestive cavity is filled with muscle and other tissue. Turbellarians do not have a respiratory or circulatory system, they exchange gases by diffusion through all their cells. They have a muscular mouth, called a pharynx, as well as a saclike digestive cavity. Turbellarians also have an osmoregulatory system called the protonephridium. This system is made up of tubules, a network of little tubes, and specialized cells called flame cells.

The turbellarian nervous system includes a primitive brainlike structure in the head region, called a ganglion. This ganglion is formed by the thickening of the anterior part of the ventral nerve cords. The head region also has specialized sensory organs, which are more complex in turbellarians than in other flatworms. These organs include eye spots, which are composed of photoreceptors that detect light and are tactile and chemical sensory organs that help turbellarians find food. Movement is assisted by receptors that help maintain balance as well as detect movement. The sensory organs of turbellarians are more complex than those of other flatworms because turbellarians are free-living; all other flatworms are parasitic. The free-living turbellarians are ancestors of the parasitic flatworms; parasitism evolved as a specialized form of feeding and reproducing from the scavenger lifestyle of turbellarians. Turbellarians eat both living and dead animal material. Some turbellarians secrete digestive enzymes onto their food, then ingest the already-digested food particles through their pharynx. Others digest food in their digestive cavity. All flatworms must expel undigested food out of their mouth; they do not have an anus.

Turbellarians move around using cilia on their epidermis or by undulating their body with their muscles. Most turbellarians live in water, either fresh or salt water. A few species live on land in damp habitats like leaf litter. Turbellarians reproduce by fission and regeneration, or sexually. Turbellarians that reproduce sexually are hermaphroditic—sperm from one animal will fertilize eggs from another, and the eggs then hatch into small turbellarians. When reproducing by fission and regeneration, the tail end of the individual turbellarian adheres to a substrate and the head region pulls away from the tail. This eventually splits the flatworm in two, and each piece regenerates the end that is missing. Turbellarians are the only flatworms that can reproduce by fission

....Класс Turbellaria является самой примитивной группой в пределах Phalum Platyhelminthes, плоских червей. У Turbellarians есть некоторые важные характеристики с другими Platyhelminthes. Все плоские черви сплющены дорсовентрально. Они двусторонне симметричны, несегментированы и являются acoelomates, что означает, что у них нет полости тела. Turbellarians являются твердыми, потому что все пространство вокруг их пищеварительной полости заполнено мышцами и другими тканями. У турбелляриев нет дыхательной или кровеносной системы, они обмениваются газами путем диффузии через все их клетки. У них мускулистый рот, называемый глоткой, а также мешочная пищеварительная полость. У турбелляров также есть осморегуляторная система, называемая протонефридием. Эта система состоит из трубочек, сети маленьких трубок и специализированных клеток, называемых пламенными клетками.

Турберальная нервная система включает в себя примитивную мозгоподобную структуру в области головы, называемую ганглием. Этот ганглий образован утолщением передней части вентральных нервных шнуров. В области головы также имеются специализированные сенсорные органы, которые более сложны у турбеларианцев, чем у других плоских червей. Эти органы включают глазные пятна, которые состоят из фоторецепторов, которые обнаруживают свет и являются тактильными и химическими сенсорными органами, которые помогают турбелариям находить пищу. Движению помогают рецепторы, которые помогают поддерживать равновесие, а также обнаруживать движение. Сенсорные органы турбеллярий более сложны, чем у других плоских червей, потому что турбеларианцы свободны; все другие плоские черви паразитируют. Свободноживые турбеларии являются предками паразитических плоских червей; паразитизм развился как специализированная форма кормления и воспроизведения из мусорного образа жизни турбелариев. Turbellarians едят как живой, так и мертвый животный материал. Некоторые турбеларии выделяют пищеварительные ферменты на свою пищу, затем глотают уже переваренные частицы пищи через их глотку. Другие переваривают пищу в своей пищеварительной полости. Все плоские черви должны высылать непереваренную пищу из их рта; у них нет ануса.

Turbellarians перемещаются с использованием ресничек на их эпидермисе или путем волнообразного тела с их мышцами. Большинство турбелляриев живут в воде, как в пресной, так и в соленой воде. Несколько видов обитают на суше во влажных местах обитания, таких как листовая подстилка. Turbellarians воспроизводятся путем деления и регенерации или сексуально. Турбеллари, которые воспроизводят сексуально, являются гермафродитическими спермами от одного животного, будут оплодотворять яйца у другого, а яйца затем вылупляются в маленьких турбелариев. При воспроизведении путем деления и регенерации хвостовая часть отдельного турбокомпрессора прилипает к субстрату, а область головы отходит от хвоста. Это, в конечном счете, разбивает плоский червь на две части, и каждая часть восстанавливает конец, который отсутствует. Turbellarians - единственные плоские черви, которые могут размножаться делением.

39. Сhaetognatcha типінің сипаттамасы

Қылтанжақтылар (Chaetognathа) – саны аз,басқа планктонды теңіз жануарларынан оқшау тұрған өзгеше топ.Олардың ұрықтық дамуы Deuterostomia-ға туыстығын көретеді.

Қылтанжақтылардың денесі үш бөлімнен – бастан,тұлғадан,құйрықтан тұрады және де әр бөлімнің өз целом бөлігі болды.

Басында күшті ілмек тәрізді ұстағыш қылтандардың екі бүйір тобы орналасқан.

Денесі қосарлы бүйір және құйрық жүзу қанаттарымен көмкерілген.

Жүйке жүйесі жұтқыншақ асты түйіндерінен,оларды қосып тұрған жұтқыншақ маңындағы бағаналардан және тері асты жүйке шоғырынан тұрады.

Қан айналу және зәр шығару жүйелері болмайды.

Ұрықтық даму кезінде целом энтероцелді жолмен жасалады.

50 түрі белгілі,көпшілігі бүкіл өмірін планктонда өткізеді.Бірақ Spadella туысының өкілдері судың түбінде тіршілік етеді.Қылтанжақтылар – тез жүзетін жыртқыштар,планконды жануарлармен қоректенеді,кейде тіпті өз мөлшерінен үлкен жемге де шабуыл жаайды.

Денесі шыны тәрізді мөлдір;жүзу қанаттары мен қозғалыс сипатына байланысты олар кішкене балықтарды еске түсіреді.Дене пішіні 1 ден бірнеше сантиметрге дейін,ұзындығы 10 см.

Созылыңқы денесі ұштарына қарай біраз тарылған.Денесі артқы және бүйір жақтарындағы терісі құйрық пен бүйір жүзу қанатарын жасайды.Бас бөлімі жоғарғы жағынан және бүйірінен қос терілі қатпар – күлпарамен жабылып тұрады.Денесі көп қабатты тері эпителиімен қапталған,оның астында көлденен салалы ұзынабойлық бұлшықеттер жатады.Бұлшықет ішкі жағында эпителиймен астарланған және үлкен целомды шектеп тұрады.

Chaetognathа типі мезодерманың жасалу әдісі мен ауыздың пйда болу сипатына байланысты екіншіауыздыларға жатады.Бірақ даму сипатына қарап қылтанжақтылардың денесі бунақтан құралғандығын көруге болады,себебі құйрық қуысын тұлға қуысынан бөліп тұрған перде кешірек пайда болады.Осы белгісімен қылтанжақтылар екіншіауыздылардан ажыратылады,себебі олар үшбунақты жануарлар.

40. Acariformes кенелері (Морфобиологиялық және таксономиялық толық сипаттама берініз)