Палітычны крызіс Рэчы Паспалітай у XVIII ст. Першы падзел Рэчы Паспалітай.

Прычыны падзелаў РП заключаліся перш за ўсё ва ўнутрыпалітычным становішчы дхяржавы. Яно харвктарызавалася як палітычны крызіс, або бязладзе. Гэты стан быў выклікам злоўжывання шляхецкімі вольнасцямі.Унутрыпалітычна становішча ўскладнялася знешнепалітычнымі абставінамі, звязанымі ў пачатку XVIII стз баявымі дзеяннямі ў гады Паўночнай вайны. РП стала “заездным дваром і карчмой” для іншаземных войскаў. Такое становішча дазваляла суседнім дзяржавам ўмешвацца ва ўнутраныя справы РП.З другой паловы XIX ст. быў здейснены цэлы шэраг рэформаў, накіраваных на ўзмацненне РП. У эканамічнай галіне пэўны поспех мелі рэформы А.Тызенгаўза, дзякуючы якім пачала замацоўвацца такая форма прамысловай вытворчасці як мануфактура. У галіне асветы пачаткам рэформы стала дзейнасць Адукацыйнай камісіі, арганізаванай у 1773 г.,па адрыцці школ сярэдняй ступені. У палітычнай галіне права ”ліберум вета” было часткова абмежавана (канчаткова аменена толкі ў 1791 г.).У 1772 г. у Пецярбургу быў падпісаны дакумент аб першым падзеле РП паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Да Расіі адышла Усходняя Беларусь.

Спробай выратаваць дзяржаву ад распаду стала абвяшчэнне соймам 3 мая 1791 г. Канстытуцыі РП (другой у свеце пасля Канстытуцыі ЗША 1787 г.

У 1793 адбыўся другі падзел РП. Спробай захаваць суверэннасць РП у межах 1772 г. стала паўстанне 1794г. Паўстанне адбывалася пад лозунгам “Вольнасць, цылыснасць, незалежнасць”, як нагадваў лозунг Францускай рэвалюцыі “Вольнасць, роўнасць, братэрства”.Заклік Касцюшкі да аднаўлення РП у межах 1772г. знайшоў водгук сярод магнатаў і шляхты ВКЛ.У 1795г.было падпісана пагпдненне аб трэцім падзеле РП паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Пасля гэтага некалі наймагутная дзяржава скончыла сваё існаванне.

23. Грамадска-палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай у апошняй чвэрці XVIII ст. Ліквідацыя Рэчы Паспалітай.Убачыўшы пагрозу дзяржаўнаму iснаванню, сейм 1791 г. прыняў канстытуцыю. Яна адмяняла выбарнасць караля, адмяняла вольнасцi шляхты, рашэннi сейма прымалiся большасцю галасоў, забаранялася назва ВКЛ, абвяшчалася свабода веравызнання i iншыя рашэннi, накiраваныя на цэнтралiзацыю i ўмацаванне дзяржавы. Знайшлiся сiлы, якiя былi незадаволены прыняццем Канстытуцыi. Яны ўзялiся за барацьбу за расiйскiя парадкi кiравання. Зноў пачалася грамадзянская вайна. Гэта скарысталi суседзi. Адбыўся другi падзел РП. Да расii адышла цастка полацкага ваяводства, рэшткi Вiцебскага i Мсцiслаўскага, Мiнская i ўсходняя часткi Навагрудскага i Брэсцкага ваяводстваў. У адказ на раздзел краiны ў сакавiку 1794 г. пачалося паўстанне Т.Касцюшкi. Яго галоўная мэта – незалежнасць нацыi, РП у межах 1772 г. Паўстанне Т.Касцюшкi пачалося ў Кракаве, затым у Лiтве. Пацярпела паражэнне. У Варшаву ўвайшлi прускiя, рускiя, ааўстрыйскiя войскi.

У 1795 г. адбыўся трэцi падле РП. Да Расii адышла Заходняя Беларусь i ўсходняя Лiтва, а таксама ўкраiна да Зах. Буга. РП перастала iснаваць як самастойная дзяржава: не абмежаваныя шляхецкiя вольнасцi, нацыянальны прыгнет,рэлiгiйны фанатызм, падзенне нораваў шляхецкага саслоўя, адсутнасць моцнай улады ў краiне, анархiя, раскол грамадства паводле этнiчных i iдэалагiчных прыкмет, няспынныя войны i iнш. – усе гэта аслабляла дзяржавы знутры, рабiла легкай здабычай суседзяў.

24. Культура беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай (другая палова ХVI – XVIIІ ст.). Уплыў ідэй Асветніцтва на яе развіццё.Гіст. умовы развіцця к-ры Бел. значна ўскладніліся ў сяр. XVIІ-XVІIIст. Шматлікімі войнамі. З сяр. XVІIIст у РП пачаліся змены ў школьнай адукацыі. Ствараец-ца Адукацыйная камісія, якая праводзіць вялікую ра-боту па распаўсюджванню асветы і пісьменнасці. Гэта было першае ў Еёропе Міністэрства адукацыі. За 20 гадоў дзейнасці камісіі было адкрыта 20 школ. Яны з’яўл. сяр. ступенню навучання. Пасля паспяховага за-канчэння гэтых школ давалася магчымасць паступлен-ня ў дзве ВНУ – Кракаўскі і Віленскі універсітэты. У пач. 80-х гг. XVІIIст. на той частцы Бел. якая застава-лася ў РП, намаганнямі Адукацыйнай камісіі працава-ла 200 пачатковых школ, у якіх займалася 2500 чал-к. У др. пал. XVІIIст. значную ролю ў распаўсюджванні навуковых ведаў адыгрывала мед. школа ў Гродне. Ідэі асветніцтва прапагандуюць у св. творах Казімір Нарбут, Саламон Майман, Ігнат Быхоўскі і інш. У бел. грамадстве расце цікавасць да гісторыі мінулага. Ура-джэнец Піншчыны Адам Нарушэвіч стварае “Гісто-рыю польскага народа”. Вялікі ўплыў на дзячаў бел. к-ры аказвалі ідэі фр. Асветнікаў Вальтэра, Дзідро, Ман-тэск’е, Русо.Распаўсюджваюцца творы рус., польскіх асветнікаў: Радзішчава, Сташыца, Калантая. Працяг-ваюцца традыцыі кнігадрукавання. У 1776г. выйшла ў свет першая газета - “Газета гродзенска” (на польскай мове). Расце колькасць кніжнікаў. Шмат кніг мелі ў св. саёнтках Радзівілы, Сапегі, Храптовічы. Кнігавы-давецтвам зпняўся ўраджэнец Мсціслаўшчыны Ілля Капіевіч. Вядомым вучоным др. пал.XVIІ-XVІIIст быў Казімір Семяновіч – аўтар кнігі “Вялікае мастацтва артылерыі”. Ён адным з першых стварыў праект шматступенчатай ракеты і лічыцца папярэднікам ства-ральніка тэорыі палётаў у касмічную прастору К.Цы-ялкоўскага. Марцін Пачобут-Адляніцкі – вучоны-пры-родазнаўца, які вывучаў планету Меркурый, адкрыў невядомае сузор’е, рэктар Гал. школы ВКЛ. Адным з найбольш значных дзячаў бел. і рус. к-ры стаў уражэ-нец Полацка, паэт, вучоны, мысліцель і асветнік Сімя-он Полацкі. Ён лічыцца першым у Расіі пісьменнікам. Быў выхавацелем царскіх дзяцей, заснаваў друкарню ў Крамлі і Славяна-грэка-лацінскую акадэмію. Шыро-кую вядомасць атрымалі атэістычныя погляды Казімі-ра Лышчынскага. Пакінуўшы ордэн іезуітаў, ён напі-саў трактат “Аб неіснаванні Бога”. У 1689г. Лышчын-скі быў спалены на кастры. У XVІIIст. магнацкія ма-ёнткі становяцца цэнтрамі культурнага жыцця. Па пра-ектах лепшых еўрапейскіх архітэктараў. (Глаўбі-ца, Сака, Спампані) узводзяцца і перабудоўваюцца магнацкія палаца-паркавыя ансамблі ў Ружанах, Дзя-рэчыне, Слоніме, Шорсах, Гродне. Пакоі палацаў уп-рыгожваюць габелены, партрэты прадстаўнікоў маг-нацкіх родаў. Бел майстры здабылі сабе славу не толь-кі на Радзіме. Іх ведалі і ў Маскоўскай дзяржаве. Так, яны прынялі ўдзел у будаўніцтве Каломенскага пала-ца. Імі былі выкананы ўсе разьбярныя работы. Бел. іканапісцы стварылі шэраг іканастасаў у Маскве. Самай чароўнай з’явай у бел. к-ры др. пал. XVІIIст. стаў прыгонны тэатр. Найбольш вядомы ў Бел. былі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Га-родзенскі тэатр Тызенгаўзаў, Слонімскі – Агінскага, Ружанскі – Сапегаў, Свіслачскі – Тышкевічаў. Шыро-кую еўрапейскую славу меў Слонімскі тэатр Агінс-кага. Многія выхаванцы прыгонных тэатраў потым ус-лаўлялі сцэны Варшавы, Пецырбурга. Цераз стагоддзі дайшлі да нас прозвішчы таленавітых прыгонных ак-цёраў, музыкантаў, танцоўшчыкаў – Ценціловіч, Бжа-зінскай, Дарэўскай, Чаклінскай, Мацея з Карэліч.

25. Змены ў становішчы Беларусі пасля далучэння яе да Расійскай імперыі (канец XVIII – пачатак XIX ст.).У выніку трох падзелаў РП (1772, 1793, 1795) Беларусь была далучана да Рас. імперыі. Гэта падзея паклала пачатак новаму перыяду ў гісторыі Беларусі. На працягу наступных дзесяцігоддзяў царскі ўрад шляхам палітыка-адміністрацыйных рэфармаванняў імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Галоўнай мэтай адміністрацыйных рэформ было распаўсюджванне агульных расійскіх прынцыпаў дзяржаўнага кіравання. Па выніках рэформы 1796 г. у Беларусі з ’ явіліся Беларуская губерня з губернскім г. Віцебскам, Мінская з губер- нскім г. Мінскам і Літоўская з Вільняй.У 1801 г. адбыўся новы адміністрацыйны падзел, у выніку якога на Беларусі ўтварыліся два генерал-губернатарствы — Беларускае і Літоўскае на чале з генерал-губернатарам і губер- натарам. Улада знайшла апору ў ваенных і безадказна выконвала волю імператара. Паступова ствараліся органы расійскага адміністрацыйнага кіравання: губернскія ўправы, казённыя палаты, прыказы, царскія суды і інш.Царскі ўрад быў вымушаны лічыцца з істотнымі адметнасцямі дзяржаўна прававога становішча, які вызначыў Статут ВКЛ 1588 г. і які быў адменены 25 чэрвеня 1840 г. Усяго ў канцы XVIII — пачатку ХІХст. урадам было падаравана ў прыватную спадчыну больш за 200 тыс. рэвізскіх (мужчынскіх) душ. Так паступова на Беларусі фарміраваўся інстытут прыгоннага права. Гэта прывяло да жорсткай эксплуатацыі і пазбаўлення правоў, узрастанню колькасці падаткаў і павіннасцей.

Беларусь у вайне 1812 г.

Імкнучыся ўсталявацца ў Еўропе, фр. імператар Н.Ба-напарт у 1812г. пачаў вайну з Расіяй. У ноч на 12 чэр-веня 1812г. без аб’яўлення вайны армія Напалеона пе-раправілася прах Нёман і ўступіла ў межы РІ – на зем-лі Літвы і Бел. Бел. стла арэнай ваенных дзеянняў. 16 чэрвеня фр. армія заняла Вільню, 24 – Мінск. Напале-ону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1-я – генерала Барклая дэ Толі, штаб якой знах. ў Вільні, 2-я – гене-рала Баграціёна (штаб у Ваўкавыску), 3-я – генерала Тармасава (штаб у Луцку). Першапачаткова Напалеон планаваў разбіць рус. арміі ў прыгранічных баях, але гэта яму не ўдалося. 1-я і 2-я арміі адступалі, аднак іх разбіць на тэр-рыі Бел. Напалеон не змог. Пасля арміі аб’ядналіся пад Смаленскам. Тут летам 1812г. прахо-дзілі жорсткія абараняючыя баі. Зразумеўшы, што план хуткага разгрому рас. Арміі праваліўся, Напале-он схіляўся да думкі закончыць баявыя дзеянні ў Віце-бску і пачаць мірныя перагаворы з царом Аляксанд-рам І. Напалеон усведамляў, што яго армія магла заха-ваць баяздольнасць толькі рухаючыся наперад. А на-перадзе была Барадзінская бітва (26 жніўня 1812г.), захоп Масквы і адступленне з яе. У час адступлення фр. арміі восенню 1812г. баявыя дзеянні другі раз пракаціліся па бел. зямлі. Рашаючая бітва адбылася пад Барысавам каля в.Студзёнкі. Праз Бярэзіну пера-правіліся не больш за 60 тыс. чал-к – дзесятая частка “вялікай арміі” Напалеона. Паход Напалеона ў Расію абярнуўся для яго цяжкім паражэннем. Адносіны на-сельніцтва Бел. да варагуючых бакоў не былі адна-значнымі. Для абсалютнай большасці шляхты, мяш-чан і сялян рус. і фр. ўлады былі чужымі. Польская і апалячаная бел. шляхта спадзявалася на аднаўленне Напалеонам РП і ВКЛ. Загадам Напалеона ад 1 ліпеня 1812г. быў утвораны Часовы ўрад ВКЛ, які займаўся перш за ўсё забеспячэннем ыр. Арміі прадуктамі і кормам для жывёлы. Часовы ўрад выдаў распараджэн-не аб наборы 10 тыс. рэкрутаў у армію Напалеона. Войскі рас. арміі былі таксама ўкамплектаваны рэкру-тамі з бел. губерняў. Дзеля аховы тылу Напалеон пакінуў у Бел. прыблізна 100-тысячнае войска. Бел. народ павінен быў карміць, паіць і забяспечваць усім неабходным французаў. У пач. Вайны сялянства Бел. спадзявалася на вызваленне з-пад прыгону, аднак На-палеон не пайшоў на вызваленне бел. сялян. А бяскон-цыя рэквізіцыі і рабаўніцтва выклікалі масавае супра-ціўленне сялянства і гараджан. Так у Бел. разгарнуўся партызанскі рух. У выніку ваенных дзеянняў, а так-сама з-за голаду і хвароб загінула амаль чвэрць на-сельніцтва Бел. Велізарныя страты панесла гаспадар-ка. Напрыклад, пасяўныя плошчы зменшыліся напало-ву, значна скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, бел. губерні ў 1812-14гг. Не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставк на патрэбы рас. арміі, якая працягвала паход на Захад. Прыгон-ніцкі ўціск памешчыкаў у бел. вёсцы пасля вайны рэз-ка ўзмацніўся.

27. Грамадска-палітычны рух у Беларусі ў першай палове XIX ст. Паўстанне 1831 г. і яго наступствы.

Адначасова з узмацненнем антыфеад. барацьбы сялян у 30-40-х гг. у Бел. нарастаў гр.-паліт. рух. У пач. 30-х гг. Савініч стварыў “Тайнае польскае літ. таварыства”, удзельнічаў ў “гуртку 11 нумара”. У гэтых аб’яднан-нях фарміраваліся рэвалюцыйна-дэм. ідэі сярод сялян і гарадскога насельніцтва. Пад уплывам еўр. рэвалю-цыйных падзей узніклі тайныя арганізацыі ў Бел. У Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі ў 1836-39гг. дзейнічала “Дэмакр. таварыства”, створанае студэн-там-рэвалюцыянерам Савічам. У др. пал. 40-х гг. уз-нік тайны “Саюз свабодных братоў” з цэнтрам у Віль-ні (200 членаў). Дзве гэтыя арганізацыі праіснавалі тры гады, пасля чаго былі разгромлены царскімі ўла-дамі. Прапаганда рэвал. Ідэй праводзілася таксама ся-род салдат і афіцэраў. 23 студзеня 1850г. каб прадухі-ліць гібельныя вынікі, выказалі гвалтоўнасць адмовіц-ца ад прыгоннага права над людзьмі. Але гэта прапа-нова не была прынята.

У лістападзе 1830г. у Варшаве шляхецкімі рэвалюцы-янерамі было паднята паўстанне супраць расійскага панавання. Гал. прычынамі паўстання былі незадаво-ленасць шляхты падзеламі РП, парушэнне рас. улада-мі польскай Канстытуцыі 1815г. Рэвалюц. сілы Поль-шчы адстойвалі лозунгі бурж.-дэм. пераўтварэнняў. Але яны не змаглі ўзначаліць паўстанне. Польскія арыстакраты імкнуліся дабіцца незалежнасці РП у ме-жах 1772г., захапілі кіраўніцтва паўстання ў св. рукі. Рас. урад імкнуўся прадухіліць распаўсюджванне паў-стання на тэр-рыю Бел., Літ. і Укр. Тут было ўведзена ваеннае стан-шча. Аднак у пач. красавіка 31г. паўстан-не ахапіла усю Літ. і Паўночна-Зах. Бел. Ядро паўста-нцаў складалі польская шляхта, навучэнцы, афіцэры-палякі, каталіцкае і уніяцкае духавенства. У паўстанні прымалі ўдзел каля 10 тыс. чал-к. Ужніўні 31г. паўста-нне было падаўлена на ўсёй тэр-рыі Бел. і Літ., а по-тым і ў Польшчы. Але і пасля гэтых падзей паліт. хва-ляванні ў межах былой РП не сціхлі.

28. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускіх зямель ва ўмовах крызісу феадалізму (першая палова ХІХ ст.). Рэформы П. Кісялёва.

Сельская гаспадарка. Сацыяльныя супярэчнасці. Адной з асаблівасцей развіцця сельскай гаспадаркі Беларусі было панаванне буйнога дваранскага землеўладання. У сярэдзіне 30-х гг. ХІХ ст. 3,6 % буйных памешчыкаў валодалі 50 % прыгонных сялян. Дробныя і сярэднія памешчыкі (да 100 душ прыгонных), якія складалі 80 % агульнай колькасці, валодалі ўсяго 15,8 % сялян. У сваіх маёнтках памешчыкі будавалі прамысловыя прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі і сыравіны: суконныя, вінакурныя, цукраварныя, смалакурныя, жалезаапрацоўчыя. Вельмі важнай галіной прыбытку быў продаж лесу. Асновай сельскай гаспадаркі з’яўлялася земляробства, ад якога памешчыкі атрымлівалі галоўную частку сваіх даходаў. Яны імкнуліся павялічваць плошчу ворных зямель. З канца XVIII да сярэдзіны ХІХ ст. плошча ворных зямель павялічылася ў 3–4 разы. Вырошчвалася жыта, авёс, ячмень. Папулярнай культурай стала бульба. У сувязі з пераўтварэннем бульбы з агароднай культуры ў палявую яе пасевы з пачатку ХІХ ст. да канца 30-х гг. узраслі ў 20–25 разоў. У многіх памешчыцкіх маёнтках пашыралася вытворчасць ільну. Раслі пасевы канапель, цукровых буракоў. Важнейшым напрамкам спецыялізацыі памешчыцкіх гаспадарак, асабліва на Гродзеншчыне, становіцца танкарунная авечкагадоўля. На мяса-малочнай жывёлагадоўлі ў той час спецыялізаваліся толькі асобныя памешчыкі, якія мелі ў сябе вінакурныя заводы.

Некаторыя памешчыкі ў мэтах павелічэння таварнасці гаспадаркі выпісвалі з Англіі сельскагаспадарчыя машыны, уводзілі шматпольны севазварот, паляпшалі пароды жывёлы.

Адным з яскравых паказчыкаў крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы было нарастанне сялянскага руху. Калі ў першай трэці ХІХ ст. адбылося 46 буйных сялянскіх хваляванняў, то ў другой трэці, – больш за 90. Асаблівасцю сацыяльных супярэчнасцей у Беларусі з’яўлялася іх пераплятанне з нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і панамі. Своеасаблівай формай пратэсту сялян было тое, што некаторыя з іх пакідалі родныя мясціны ў пошуках “вольных зямель”. Так, напрыклад, у пачатку 40-х гг. 1200 прыгонных Беліцкага павета Магілёўскай губерні пакінулі свае вёскі і групамі накіраваліся на пасяленне ў Херсонскую, Екацярынаслаўскую губерні і Бесарабію. Для таго каб затрымаць і вярнуць іх на радзіму, была паслана ваенная каманда.

У канцы 40-х гг. сярод сялян Беларусі пашырыліся чуткі, што рыхтуецца адмена прыгоннага права. У сувязі з гэтым сяляне пачалі часцей уцякаць ад памешчыкаў. У 1847 г. каля 10 тыс. сялян Віцебскай губерні групамі па 200 чалавек накіраваліся на будаўніцтва Мікалаеўскай чыгункі, спадзеючыся, што, адпрацаваўшы там 3 гады, яны будуць вызвалены ад прыгоннай залежнасці. Але найбольш распаўсюджанымі формамі сялянскага руху з’яўлялася адмова ад выканання павіннасцей і падача “іскаў аб вольнасці” на імя цара.

З 40-х гг. ХІХ ст. працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі, перарастае ў крызіс.

У гэтых умовах урад праводзіць рэформы, мэтай якіх было захаваць сістэму феадальнага землеўладання, падняць прыбытковасць памешчыцкай і дзяржаўнай вёскі, ураўнаваць гаспадарчы ўзровень сялян. Аўтарам адной з рэформ быў граф П.Д. Кісялёў – кіраўнік Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, прыхільнік абмежавання прыгоннага права.

Розным было і прававое становішча дзяржаўных сялян Расіі і Беларусі. У Расіі з паскарэннем тэмпаў развіцця капіталізму значна пашырыліся саслоўныя правы дзяржаўных сялян. Яны былі абвешчаны вольнымі грамадзянамі, маглі мяняць месца жыхарства, пераходзіць у іншыя саслоўі, мяняць накірунак дзейнасці, звяртацца са скаргамі ў судовыя інстанцыі. У Беларусі прававое становішча дзяржаўных сялян нічым не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх.Першай часткай рэформы дзяржаўнай вёскі стала перабудовы яе апарату кіравання. Агульнае кіраванне было сканцэнтравана ў Дэпартаменце дзяржаўных маёмасцей Міністэрства фінансаў. З 1 студзеня 1836 г. яны перадаваліся новаму Міністэрству дзяржаўных маёмасцей, першым міністрам якога быў прызначаны П.Д. Кісялёў.Замест чатырох’яруснай сістэмы мясцовага кіравання, уведзенай у расійскіх губернях, у Беларусі ўстанаўліваліся тры адміністрацыйныя ярусы: губерня – акруга – сельская ўправа.

Другой часткай рэформы П.Д. Кісялёва з’яўлялася палітыка “апякунства” над дзяржаўнымі сялянамі. Прадугледжвалася арганізацыя дапамогі сялянам на выпадак неўраджаяў, эпідэмій, падзяжу жывёлы і іншых бедстваў. Акрамя гэтага, ставілася пытанне аб арганізацыі пачатковага навучання дзяцей дзяржаўных сялян, аказання медыцынскай дапамогі, правядзення розных агранамічных мерапрыемстваў, актывізацыі гандлю, развіцця сістэмы страхавання, барацьбы з п’янствам.

Трэцяя і галоўная частка рэформы П.Д. Кісялёва – люстрацыя дзяржаўных маёмасцей.У цэлым рэформы 1830 – 1850-х гг. мелі дваранскую скіраванасць. Прынцыпы рэфармавання дзяржаўнай вёскі былі прызнаны памешчыкамі занадта радыкальнымі. Сацыяльна-прававое становішча памешчыцкіх сялян змянілася мала. Феадальная ўласнасць засталася некранутай.

29. Культурнае жыццё Беларусі ў складзе Расійскай імперыі (першая палова ХІХ ст.).У пач. ХІХст. у культ. развіцці Бел. назіраецца шмат новых з’яў і працэсаў. Паступова адбываецца фармі-раванне бел. нац. к-ры, нягледзячы на існаванне пры-гонніцтва, насуперак памкненням царскіх улад затры-маць развіццё к-ры на ўзроўні фальклору. К-ра бела-русаў перажывае ў гэты час перыяд адраджння. Скла-дваюцца яе хар-ныя рысы, ствараюцца нац. тэатр, літ-ра, іншыя галіны мастацтва, навукі, асветы. У 1802г. пачалося правядзенне шк. Рэформы. На тэр-рыі Бел. была створана Віленская вуч. Акруга на чале з яе кі-раўніком князем Адамам Чартарыйскім. Цэнтр. Роля ў с-ме адукацыі адводзілася Віленскаму ун-ту. Сяр. аду-кацыю давалі гімназіі, няпоўную сяр-ю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішчы. Асн. мовай на-вучання з’яўл. польская. Пасля падаўлення паўстання (1831г.) у 1832г. быў зачынены Віленскі ун-т. У1836г. выкладанне было пераведзена на рус. мову. Польская мова была выключана з вуч. Праграм. Сярод важных падзей ў галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1848г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні Земля-робчага інстытута. Пачатковую адукацыю ў сельскай мясцовасці ў др. пал. ХІХст. давалі нар. вучылішчы, царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, а ў га-радах – прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы. Настаўнікаў для пачатковых школ рыхтавалі ў нас-таўніцкіх семінарыях. У с-ме сяр. адукацыі дзейнічалі мужч. і жан. класічныя гімназіі. У 1871г. рэальная гім-назія былі пераўтвораны ў вучылішчы. У 1887г. быў выдадзены “Указ аб кухарчыных дзецях”, якім забара-нялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, фурманаў, прачак, дробных гандляроў і г.д. Да к. ХІХст. коль-касць пісьменных людзей у Бел. заставалася нізкай. ВНУ адсутнічалі. Аднак нягледзячы на тое, што у Бел. існавалі ў асноўным ніжэйшыя і сяр. ступені адука-цыі, у ХІХст. было зроблена шмат навуковых даследа-ванняў. Так, напрыклад, пачатак вывучэння гісторыі ВКЛ паклалі прафесары Віленскага ун-та Баброўскі, Даніловіч, Нарбут, Ярашэвіч. Далега-Хадакоўскі пака-заў агульнасць паходжання славян. Актыўным збі-ральнікам бел. фальклору быў Ян Чачот, які выдаў 6 зборнікаў “Вясковых песень”. Выдатнымі дзеячамі к-ры былі графы браты Тышкевічы. У цэнтры культ. жыцця 40-пач.60-х гг. ХІХст. знаходзіўся Адам Кіркор – археолаг, этнограф, гісторык, літаратар. Ён раскапаў каля тысячы курганаў. Калекцыю св. находак перадаў Віленскаму музею старажытнасцей. Актыўнымі суп-рацоўнікамі Паўночна-зах. аддзела Рус. геаграфічнага таварыства, створанага ў Вільні, з’яўл. этнографы і мовазнаўцы Насовіч, Шэйн, Крачкоўскі. У навучэнні гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык Сапуноў, які выдаў у пач. 80-х гг. тры тамы архіўных дакумен-таў. Выдатным літаратарам Бел. ў гэты час быў Міц-кевіч. Яго творы, напісаныя на польскай мове, могуць лічыцца не толькі літ. спадчынай польскага народа. У паэмах “Дзяды”, “Пан Тадэвуш”, “Гражына” Міцкевіч выкарыстаў тэмы і вобразы бел. фальклору і сюжэты бел. гіст. Хар-най з’явай бел. літ-ры перш. пал. ХІХст. было ўзнікненне ананімных твораў: “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Вось як люд стаяў”, “Панаманія”. У гэтых творах сцвярджаліся правы прыгонная селяніна звацца чал-кам. Першым класікам бел. літ-ры з’яўл. Дунін-Марцінкевіч. Ён выступаў як паслядоўны вы-разнік поглядаў і інтарэсаў працоўных мас сялянства. У пач. стагоддзя выходзіць з друку зборнік паэзіі Я. Лучыны “Вязанка”. Сялянская тэматыка загучала і ў вершах Сыракомлі, Багрыма. Істотнае значэнне ў ста-наўленні нац. мовы адыграў Багушэвіч, “бацька бел. адраджэння”. На змену класіцызму ў жывапісе прыхо-дзіць рамантызм, які ў 40-я гг. ХІХст. змяняецца рэа-лістычным кірункам. Вядомымі мастакамі гэтага часу былі Аляшкевіч, Орда, Хруцкі, Гараўскі, Альхімовіч. У перш. пал. ХІХст. паступова зніклі прыгонныя тэат-ры. Сярод простых людзей папулярнасць набыў ляле-чны тэатр-батлейка. К канцу ХІХст. тэатральнае жыц-цё ўсё больш засцяроджваецца ў гарадах. Дзякуючы таленавітаму бел. кампазітару Антону Абрамовічу з’я-віліся бел. нац. муз. Творы на аснове песень і танцаў. У арх-ры класічны стыль выцясняецца рамантызмам. У к. ХІХст. сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэдне-вяковай гісторыі, так званай “псеўдаготыкі”.

30. Адмена прыгоннага права. Буржуазныя рэформы 1860-х гг. – 1870 гг. і асаблівасці іх правядзення ў Беларусі. Мэтай сялянскай рэформы 1861г. з’яўл. адмена пры-гоннага права. Пайсці на гэту рашучую меру цара Аляксандра ІІ прымусіла ўсведамленне сац.-эк. і ва-енна-тэхнічнай адсталасці краіны, якая асабліва выра-зна праявілася ў ходзе Крымскай вайны, а таксама не-бяспекі хуткага нарастання антыпрыгонніцкага сяля-нскага руху, што пагражаў перерасці ў сялянскую рэ-валюцыю. 19 лютага 1861г. Аляксандр ІІ падпісаў “Маніфест” і “Палажэнні” аб вызваленні памешчыц-кіх сялян ад прыгоннай залежнасці. Яны атрымалі, хоць і не адразу, асабістую волю, правы чалавека, фармальна незалежнага ад пана. Селянін мог сам звяр-тацца ў дзярж. Установы, заключаць гандлёвыя і ін-шыя здзелкі, пераязджаць у горад, запісвацца ў сас-лоўі мяшчан і купцоў, паступаць на службу ці ў наву-чальную ўстанову. У гэтых адносінах рэформа 1861г. каранным чынам змяняла становішча сялян. Паколькі памешчык траціў уладу над вёскай, “Палажэнні 19 лютага” прадугледжвалі новы парадак кіравання сяля-намі, заснаваны на выбарнасці ніжэйшых службовых асоб. Сяляне адной сельскай грамады выбіралі на схо-дзе старасту. На валасных сходах сельскія старасты і ўпаўнаважаныя ад кожных 10 двароў выбіралі валас-ное праўленне, валаснога старшыню і суддзю. Функ-цыі органаў сялянскага самакіравання былі вельмі аб-межаваныя: яны фактычна павінны блі выконваць усе, што патрабавалі ад іх урадавыя чыноўнікі. Зямельныя надзелы павінны былі вызначацца на аснове добраах-вотных пагадненняў сялян з памешчыкамі. У выпад-ках, калі згода не дасягалася, закон устанаўліваў нор-мы сялянскіх надзелаў, зыходзячы з інтарэсаў памеш-чыкаў. Апошнія мелі права пакінуць у св. Руках ад 1/3 да 1/2 усёй карыснай зямлі. Калі ў памешчыкаў заста-валася зямлі менш за гэту норму, то адпаведная частка адразалася на іх карысць ад ранейшых сялянскіх на-дзелаў. Паводле закона селянін павінен быў заплаціць памешчыку выкуп і за зямлю, і за св. свабоду. Выкуп асабістай свабоды быў замасікраваны шляхам завы-шэння цаны на зямлю. Неабходных для выкупу гро-шай у сялян не было, а памешчыкі хацелі атрымаць іх адразу. Выйсце з гэтага становішча забяспечыў урад: пры выкупе сяляне плацілі 20% адпаведнай сумы, а астатнія 80% памешчыкам давала дзяржава. Сяляне рабіліся яе даўжнікаім на 49 гадоў і павінны былі вып-лачваць не толькі суму доўгу, але і вялікія працэнты за пазыку. Выкупныя плацяжы спаганяліся да першай расійскай рэвалюцыі 1905-07гг., калі ўрад быў выму-шаны датэрмінова адмяніць іх. За гэты час сяляне за-плацілі ўраду ў 3 разы больш, чым каштавала куп-леная імі зямля. Каб памешыкі не засталіся адразу пасля рэформы без рабочых рук, “Палажэннямі 19 лютага 1861г.” прадугледжвалася, што выкупіць св. надзелы сяляне не маглі раней, чым праз 9 гадоў. Увесь гэты час яны лічыліся “часоваабавязанымі” і па-вінны былі за карыстанне надзелам, як і раней, адбы-ваць паншчыну або плаціць памешчыку чынш. Раз-меркаванне зямлі паміж памешчыкамі і сялянамі пра-дугледжвалася “Устаўнымі граматамі”. Паўстанне 1863г. прымусіла царскі ўрад прыняць пэўныя захады з мэтаў адцягнуць ад удзелу ў ім бел. і літ. сялян. Ука-зам ад 1 сакавіка 1863г. быў уведзены абавязковы вы-куп сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гродзенскай, Ко-венскай і Мінскай губернях. З 1 мая таго ж года спы-няліся часоваабавязаныя адносіны, сяляне пераводзі-ліся ў разрад уласнікаў зямлі. Выкупныя плацяжы зні-жаліся на 20%. 2 лістапада 1863г. гэты ўказ быў рас-паўсюджаны і на ўсходнюю Беларусь – Віцебскую і Мінскую губерні. У кастрычніку 1863г. генерал-гебер-натар М.М.Мураўёў, які кіраваў падаўленне паўстання на Беларусі і ў Літве, падпісаў загад аб выдзяленні ся-лянам, абеззямеленым у 1846-56гг., 3-дзесяцінных ся-мейных надзелаў; сялянам, якіх памешчыкі пазбавілі зямлі ў пазнейшыя гады, надзелы вярталіся цалкам. Нягледзячы на паражэнне паўстання, царскі ўрад не адважыўся адняць у бел. і літ. сялян тыя льготы, якія былі ім дадзены ў 1863г. Урад заявіў і аб захаванні на няпэўны час сервітутнага права на Беларусі і ў Літве (права сялян на карыстанне пэўнымі ўгоддзямі, най-часцей пашай, якія належалі памешчыкам). У цэлым адзначаныя меры істотна аблягчалі становішча сялян у зах. губернях у параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расіі і садзейнічалі больш хуткаму развіццю на Беларусі і ў Літве капіталістычных адносін.

Рэформа 1861г. ліквідавала гал. перашкоду, што стры-млівала развіццё капіталізму ў Расіі, - прыгоннае пра-ва. Аднак гэтага было недастаткова. Каб рухацца да сапраўды буржуазнага грамадства, Расіі былі патрэб-ны іншыя рэформы дзярж.-паліт. ладу. У 60-70-я гг. урад Аляксандра ІІ прыняў шэраг пастаноў аб правя-дзенні такіх рэформ: земскай, судовай, гарадской, вае-ннай, у галіне нар. адукацыі і друку. Самай радыкаль-най была судовая рэформа (20 лістапада 1864г.). Новы суд будаваўся на бессаслоўных прынцыпах. Былі аб-вешчаны нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адміністрацыі, вусны хар-р, спаборнасць і галоснасць судовага працэсу. Значна скарацілася с-ма судаводст-ва. На Бел. суд. Рэформа пачалася толькі ў 1872г. з увядзення міравых судоў. Міравыя суддзі назначаліся міністрам юстыцыі. Акруговыя суды, прысяжныя за-сядацелі і прысяжныя павераныя з’явіліся ў зах. губе-рнях ў 1882г. Спіс прыысяжных засядацеляў зацвяр-джаўся ўладамі. Земская рэформа (1 студзеня 1864г.) прадугледжвала стварэнне ў паветах і губернях выбар-ных устаноў (земстваў) для кіраўніцтва мясцовай гас-падаркай, нар. адукацыяй, мед. абслугоўваннем насе-льніцтва і іншымі справамі непаліт. хар-ру. Але ў Бел. ў сувязі з падзеямі 1863-64 гг. уводзіць выбарныя ўс-тановы ўрад не адважыўся. Гарадская рэформа (пры-нята 1870г., ў Бел. – ў 1875г.) абвяшчала прынцып усесаслоўнасці пры выбарах органаў гарадскога сама-кіравання – гарадской думы і гарадской управы. Але высокі маёмасны цэнз выключаў з удзелу ў выбарах большую частку жыхароў горада і даваў уладу куп-цам, прадпрымальнікам, уладальнікам нерухомасці. Ваенная рэформа пачалася ў 1862г., калі былі ўтвора-ны 15 ваенных акруг і скарочаны тэрмін службы да 7-8 гадоў. У 1874г. з увядзеннем усеагульнай воінскай павіннасці ў Расіі былі рэалізаваны буржуазныя прын-цыпы

31. Развіццё капіталістычных адносін у эканоміцы Беларусі ў 60-я гг. ХІХ – пачатку ХХ ст. Сталыпінская аграрная рэформа.Пераход да капіталістычнага гаспадарання на Беларусі адбываўся паступова. На змену прыгонніцтву спачатку прыйшла змешаная сістэма гаспадаркі. Феадальныя рысы ў сельскай гаспадарцы праяўляліся ў выглядзе адпрацовак. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях памешчыкі шырока выкарыстоўвалі працу наёмных рабочых (гадавых, тэрміновых, падзённых), якія апрацоўвалі зямлю інвентаром памешчыка, гэта была ўжо капіта- лістычная форма гаспадарання. Аднак і тут адпрацоўкі займалі значнае месца.

Хутчэй складваліся капіталістычныя адносіны ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях, дзе пасля рэформы засталося менш перажыткаў феадалізму і пераважала падворнае землекарыстанне.Аб развіцці капіталізму ў сельскай гаспадарцы Беларусі можа сведчыць паступовая спецыялізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці. У першыя два дзесяцігоддзі пасля рэформы важнейшай галіной гандлёвага земляробства заста-валася вытворчасць зерня. Аднак у выніку сусветнага аграрнага крызісу 80—90-х гадоў цэны на збожжа рэзка знізіліся (толькі за 80-я гады больш чым у два разы). Збожжавыя гаспадаркі Беларусі не былі здольны канкурыраваць на рынках Заходняй Еўропы з вытворцамі таннага і высокаякаснага хлеба з ЗША, Аргенціны, Аўстраліі. Гэта прымусіла беларускіх памешчыкаў пераходзіць на вытворчасць такіх прадуктаў, якія давалі большы прыбытак. У 90-я гады галоўнай спецыялізаванай галіной у сельскай гаспадарцы Беларусі стала малочная жывёлагадоўля. У Мінс. і Гродзен. губернях значнага развіцця дасягнула авечкагадоўля.

Паскарэнню развiцця капiталiзму ў сельская гаспадарцы i сацыянальнаму расслаенню вескi садзейнiчала Сталыпiнская рэформа. Яе мэта – умацаванне сацыяльнай апоры самадзяржаўнага ладу i стварэнне ўмоў для фармiравання аграрнага капiталiзму. Меркавалася, што яна (рэформа) будзе дасягнута шляхам лiквiдацыi сялянская абшчыны з уласцiвай ей сiстэмай земляробства i землеўладання i стварэння шырокай праслойкi сялян-уласнiкаў, арэентаваных на прадпрымальнiцкую рыначную гаспадарку. Рэформа атрымала развiцце ў шэрагу законаў буржуазнага характару, якiя былi прыняты напрацягу 1906—1912 гг. Сталыпiнская рэформа на Беларусi мела шэраг асаблiвасцей.

32. Паўстанне 1863 – 1864 гг. на тэрыторыі Беларусі і яго вынікі.

Большасць сялян Бел. была незадаволена ўмовамі ад-мены прыгоннага права. З мэтай прадухілення іх удзе-лу ў паўстанні супраць царызму, што пачалося ў 63г. у Польшчы, царскі ўрад змяніў некаторыя палажэнні рэ-формы 61г. і скасаваў “часоваабавязанае” стан-шча сялян.Былі паменшаны на 20% выкупныя плацяжы. Паўстанне пачалося ў Польшчы ў студзені 63г. без да-мовы з ЛПК (Літ. правінцыяльны камітэт). Варшаўскі ЦНК быў ператвораны ў польскі нац. урад, дзе перава-жалі “белыя”. Перад Каліноўскім паўстаў выбар: удзе-льнічаць самастойна ці далучыцца да польскага паў-стання. 1 лютага 63г. ЛПК падтрымаў паўстанне ў По-льшчы і абвясціў сябе Часовым урадам Літ. і Бел. на чале з Каліноўскім. Але польскі нац. урад 27 лютага 63г. адхіліў ад улады Часовы урад Літ. і Бел. Каліноўскі напісаў рэзкі пратэст, але падпарадкаваўся рашэн-ню Варшавы. Цар Аляксандр ІІ загадаў падавіць паўс-танне. Адзінага плана баявых дзеянняў у паўстанцаў не было. Адчуваліся недахоп сілы і зброі, малая падт-рымка, а часта выступленні сялян супраць шляхты. У маі 63г. паўстанне было падаўлена ў Мінскай, Магі-лёўскай і Віцебскай губернях. “Белыя” пачалі пакі-даць св. пасады ў кіраўніцтве, і ў чэрвені 63г. яно пе-райшло да “чырвоных”. Сілы былі няроўныя. Восен-ню 63г. узброенная барацьба ў Бел. была падаўлена. Каліноўскі быў арыштаваны, павешаны. Царызм жор-стка расправіўся з удзельнікамі паўстання. У Бел. і Літ. 128 чал-к былі пакараны смерцю і амаль 12,5 тыс. высланы на катаргу.

33. Культура Беларусі ў 60 – 90-я гг. ХІХ ст. Фарміраванне беларускай нацыі.Перадумавай фарміравання этнасаў з’яўл. агульнасць тэрыторыі, з якой непарыўна звязаны пэўныя прырод-на-геаграфічныя і кліматычныя ўмовы, ландшафт, рас-лінны і жфвельны свет, а значыць, і хар-р працоўнай дзейнасці людзей, іх эк. сувязі, побыт, мат. і дух. к-ра, складванне і развіццё агульнай мовы, звычаяў і трады-цый, нормаў маралі і г.д. Насельніцтва, што пражывае на одной тэрыторыі, звычайна падзяляе аднолькавы гіст. лёс, а гіст. памяць у сувязі з агульнасць мовы, эк-кі і к-ры з’яўл. асновай для ўзнікнення і развіцця эт-нічнай (нац.) свядомасці. З к. 18 ст., пасля 3-х падзлаў РП, уся тэрыторыя, заселеная беларусамі, была ўклю-чана ў межы РІ. Як вядома, існаванне бел. этнасу не прызнавалася царызмам, ды і ўвогулле этнічныя межы пры правядзенні тэрытарыяльна-адміністрацыйных падзелаў далучаных зямель ім не ўлічваліся. Асн. тэ-рыторыя беларусаў у пач. 19 ст. увайшла ў межы пяці зах. губерняў: Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гро-дзенскай і Віленскай. Адзінай, адносна дакладнай крыніцай звестак аб нац. складзе РІ у 19-пач.20 ст. з’яўл. перапіс 1897г. Паводле яго даных, беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4, у Мінскай – 76, у Віленскай – 56, у Віцебскай – 52 і у Гродзенскай – 44 %. Усяго на тэрыторыі пражывала 5408 тыс. белару-саў. У Віленскай губерні бел. насельніцтва мела абса-лютную большасць у Лідскім, Ашмянскім, Дзісненс-кім і Вілейскім паветах. У Віцебскай губерні да ліку паветаў з пераважна бел. насельніцтвам адносіліся Дрысенскі, Веліжскі, Гарадоцкі, Лепельскі, Полацкі і Віцебскі, у Гродзенскай – Ваўкавыскі, Слонімскі, Пружанскі і Гродзенскі. Амаль палову (больш за 47%) беларусы складалі ў Свянцянскім павеце Віленскай і Себежскім павеце Віцебскай губерні. Адносную боль-шасць (26%) мелі яны і ў Віленскім павеце. Такая ж удзельная вага беларусаў была ў Беластоцкім павеце Гродзенскай губерні. Акрамя бел. насельніцтва, у 5-ці зах. губернях у к. 19ст. пражывала 3,1 млн рускіх, па-лякаў, украінцаў, літоўцаў, латышоў і яўрэяў. Апошнія адносна раўнамерна рассяляліся па ўсім краі, канцэнтруючыся ў гарадах і мястэчках, дзе яны складалі большасць. Прыкметнай сярод гараджан бы-ла і праслойка рускага насельніцтва. Літоўцы перава-жалі ў Трокскім павеце Віленскай, латышы – у Лю-цынскім і Рэжыцкім паветах Віцебскай губерні. Ак-рамя таго, значная колькасць літоўцаў была ў Свян-цянскім і Віленскім паветах, а латышоў – у Дзвінскім павеце. Польскае насельніцтва засяроджвалася ў асно-ўным н азахадзе Гродзеншчыны і Віленшчыны. Самай высокай удзельная вага была ў Беластоцкім і Бельскім паветах (35-35%) і ў Віленскім павеце (20%). Аб-салютная большасць беларусаў (да 95%) жыла ў се-льскай мясцовасці і адносілася да сялянскага саслоўя. Сярод гараджан 5 зах. губерняў беларусы складалі ў сярэднім толькі 14,5%. Разам з тым у якасці роднай бел. мову прызналі 86 тыс. (50%) усей патомнай шляхты Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай, Віцебс-кай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, а таксама 60% настаўнікаў, 40% чыноўнікаў, 29% паштова-тэлеграф-ных служачых, 20% мед. работнікаў. Істотнай асаблі-васцю беларусаў як этнасу ў параўнанні з рускімі (праваслаўнымі), палякамі і літоўцамі (католікамі) быў падзел іх па веравызнанню на праваслаўных і ка-толікаў, які шырока выкарыстоўваўся ў мэтах русіфі-кацыі і паланізацыі. Пасля скасавання ў 1839г. уніі і прымусовага далучэння ўніятаў да дзяржаўнай царквы праваслаўныя сярод беларусаў у цэлым сталі значнай большасцю. Асн. маса беларусаў-католікаў пражывала на Віленшчыне і Гродзеншчыне. У Віленскай губерні яны ў 1897г. складалі амаль 60%. У Мінскай і Віце-бскай губернях удзельная вага католікаў сярод бел. насельніцтва зніжалася да 10%, у Магілёўскай – да 2%, а ў цэлым па краі кладала 19%.

34. Першыя палітычныя арганізацыі ў Беларусі (канец ХІХ – пачатак ХХ ст.).Пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гг. на Беларусі адбыўся рэзкі спад сялянскіх выступленняў, і на працягу наступных 40 гадоў сялянскі рух ніколі не дасягаў таго ўзроўню, які назіраўся на рубяжы 50—60-х гадоў, у час падрыхтоўкі і правядзення рэформы 1861 г.Пасля рэформы 1861 г. на Беларусі значна паскорыўся працэс фарміравання класа наёмных рабоч ых. Асаблівасці сацыяльна -эканамічнага развіцця беларускіх губерняў: адсутнасць буйных і перавага дробных рамесніцкіх прадпрыемстваў з невялікай колькасцю працуючых на іх рабочых, сялянскае малазямелле і мноства яўрэйскай беднаты ў горадзе стваралі лішак рабочай сілы і пашыралі магчымасці эксплуатацыі пралетарыяту.Самым буйным атрадам пралетарыяту на Беларусі былі чыгуначнікі, а іх выступленні адрозніваліся большай арганізаванасцю і масавасцю.Пад націскам рабочага руху буйных прамысловых цэнтраў Расіі ў 80—90-я гады ўрад быў вымушаны прыняць шэраг заканадаўчых актаў, якія абмяжоўвалі эксплуатацыю фабрычна заводскіх рабочых.У 1882 г. забаронена праца дзяцей да 12 гадоў, скарочаны працоўны дзень для падлеткаў (12—15 гадоў), ім не дазвалялася працаваць у начны час і свят. дні. З самага пачатку ў народніцтве існавалі дзве плыні рэвалюцыйная і рэфарматарская. У 70-я — пачатку 80-х гадоў найбольш папулярным было рэвалюцыйнае народніцтва, якое выпрацавала тры праграмы дзеянняў: прапагандысцкую (П. Л. Лаўроў), бунтарскую (М. А. Бакунін) і змоўніцкую (П. М. Ткачоў).

Народнікі на Беларусі спрабавалі аб'яднацца ў адзіную арганізацыю. У пачатку 1882 г. у Вільні была створана Паўночна-заходняя арганізацыя «Народнай волі». У пачатку 80-х гг. народніцтва ўступіла месца марксізму. Пад уплывам польскай партыі «Пралетарыят» і пляханаўскай групы «Вызваленне працы» у Беларусі ўзнік самастойны сацыял- дэмакратычны рух, у некаторых гарадах Беларусі ўзніклі марксісцкія гурткі, у якіх вывучаліся творы Маркса і Энгельса. Але яны былі нешматлікія і не звязаны з рабочым рухам. Такое становішча назіралася і ў Расіі.У 1893 г. у выніку аб ’ яднання некалькіх рэвалюцыйных груп утварылася Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага (з 1900 г. — Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы — СДКПіЛ). З 1897 г., пасля арганізацыйнага з ’ езда у Вільні, пачаў дзейнічаць Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі (Бунд). У 1898 г. у Мінску адбыўся І з ’ езд Расійскай сацыял- дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП). Адначасова адбывалася афармленне больш радыкальнага крыла сацыял-дэмакратыі — бальшавікоў (лідэрам стаў У. Ленін).

Такім чынам, у канцы XIXст. рэвалюцыйны рух на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі, яшчэ не дасягнуў сваёй асноўнай мэты: самадзяржаўе і звязаная з ім сацыяльна-эканамічная і палітычная сістэма працягвалі існаваць. Але менавіта ў гэты час былі закладзены ідэйныя і арганізацыйныя асновы далейшай барацьбы розных апазіцыйных самадзяржаўю сіл, якія ў хуткім часе пачалі фарміравацца ў

35. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. у Беларусі і яе вынікі.У пач. ХХст. інтэнсіўны прамысловы ўздым змяніўся сусв. эк. крызісам. Бел. с/г была адной з перадавых ся-род еўр. губерняў Расійскай імперыі. Разам з тым раз-віццё капіталістычных адносін стрымлівалася феад. перажыткамі. У 1905г. каля 50% сялянскіх гаспадарак мелі надзел да 10 дзесяцін зямлі (каб забяспечыць пра-жытачны мінімум, патрэбна 15 дзесяцін). Сац. напру-жанасць у гарадах і вёсках стварыла спрыяльныя ўмо-вы для радыкалізацыі рабочага і сялянскага руху, стварэння паліт. партый. На тэр-рыі Бел. дзейнічалі агульнарасійскія, польскія і яўрэйскія партыі. Станаў-ленне бел. паліт. партый стрымлівалася слабай нац. свядомасцю беларусаў. Аднак у к.1902г. на базе гурт-коў, якія дзейнічалі ў Вільні, Мінску, Пецярбургу, бы-ла створана Бел. рэвалюцыйная грамада, якая у 1903г. прыняла назву БСГ. У 1903-04гг. на Бел. былі створа-ны Палескі і Паўночна-Зах. камітэты РСДРП. Развіццё класавых супярэчнасцей набліжала рэвалю-цыйную сітуацыю ў краіне. Да таго ж руска-японская вайна паскорыла працэс палітызацыі вёскі. Пачаткам першай рас. рэвалюцыі з’явіліся падзеі 9 студзеня 1905г. у Пецярбургу, калі была растраляна 140-тысяч-ная дэманстрацыя на чале з папом Гапонам. Загінула 1200 чал-к, было паранена 5 тыс. Гэтая падзея атрыма-ла назву “Крывавая нядзеля”. Вера ў добрага цара бы-ла развеяна. Пратэст супраць гэтай акцыі выказалі і працоўныя Бел. У Мінску, Гродне, Гомелі, Полацку, Смаргоні праходзілі дэманстрацыі. Рабочыя 30 гара-доў і мястэчак удзельнічалі ў гэтай барацьбе. З паліт. партый найбольш актыўна дзейнічалі Бунд, РСДРП і эсэры. Працяг паліт. выступленняў рабочых быў звя-заны са святкаваннем 1 Мая і правядзеннем мітынгаў салідарнасці з рабочымі Варшавы, Адэсы. Летам 1905г. узмацніўся сялянскі рух. 6 жніўня 1905г. Міка-лай ІІ падпісаў Маніфест аб увядзенні ў Расіі парла-мента. У кастрычніку 1905г. чыгуначнікі спынілі рух на асн. чыгуначных магістралях, пачалася ўсерасійс-кая паліт. стачка. 17 кастрычніка 1905г. Мікалай ІІ падпісаў Маніфест аб абвяшчэнні дэмакратычных сва-бод, скліканні Дзярж. думы з заканадаўчымі паўна-моцтвамі. Буржуазна-ліберальны лагер быў задаволе-ны. Узнікаюць буржуазныя партыі кадэтаў і акцябры-стаў. Рэвалюцыйна-дэмакратычныя сілы працягвалі барацьбу, у якую былі ўцягнуты працоўныя 53 гара-доў і мястэчак Бел. 18 кастрычніка на вакзальнай пло-шчы ў Мінску па загаду губернатара Курлава былі ра-страляны ўдзельнікі мітынгу, загінула каля 100 чал-к, 300 было паранена (Курлаўскі растрэл). У к.1905г. у рэвалюцыйны рух усё больш уцягваецца армія. З 9 па 18 снежня 1905г. у Маскве адбылося ўзброеннае выс-тупленне, якое мела водгук у Мінску, Гомелі, Барана-вічах, Пінску, але ў паўстанне гэтыя падзеі не перара-слі. У студзені 1906г. адбыўся ІІ з’зд першай бел. нац. паліт. партыі – БСГ, на якім была канчаткова вызнача-на праграма яе дзейнасці. БСГ выступала за звяржэнне самадзяржаўя, змену капіталістычнаму ладу сацыяліс-тычным, утварэнне Рас. федэратыўнай дэмакр. Рэспу-блікі са свабодным самавызначэннем і культ.-нац. аў-таноміяй народнасцей. Для Бел. яна патрабавала аўта-номіі з мясцовым сеймам у Вільні. Выбары ў Дзярж. думу, дазвол на стварэнне прафсаюзаў і іншыя меры царызму некалікі аслабілі канфрантацыю ў грамадст-ве. Ад бел. губерняў у І Думу было выбрана 36 дэпу-татаў. Дзейнасць І Думы насіла апазіцыйны хар-р. Гал. пытаннем было аграрнае, але Дума не прыняла дзярж. праекта па гэтым пытанні і была распушчана ўрадам. 9 ліпеня 1906г. быў выдадзены царскі ўказ аб выхадзе сялян з абшчыны, з якога пачалося правядзен-не аграрнай рэформы. На выбарах у ІІ Дзярж. Думу у бел. губернях перамаглі правыя групоўкі. У цэлым ІІ Дзярж. Дума была радыкальная,чым І. Гал. зноў стала аграрнае пытанне. Паколькі ІІ Дзярж. дума выходзіла з-пад кантролю ўрада, 3 чэрвеня 1907г. яна па сфабры-каванай справе па загаду цара і Сталыпіна была распу-шчана. Выбарчы закон, прыняты ў адпаведнасці з Ма-ніфестам 17 кастрычніка, быў зменены. Урад прступіў да рэпрэсій супраць св. праціўнікаў. Першая рэвалю-цыя ў Расіі скончылася.

36. Становішча Беларусі ў гады Першай сусветнай вайны (1914 – люты 1917 г.).Абвастрэнне супярэчнасцей паміж блокамі капіталіс-тычных дзяржаў – Траістым саюзам (Герм., Аўстра-Венгрыя, Італія) і Антантай (Англ., Фр. і Расія) за ка-лоніі, рынкі збыту тавараў, крыніцы сыравіны і сферы ўплыву прывяло да першай сусв. вайны, якая пачалася 1 жніўня 1914г. У вайну былі ўцягнуты 33 краіны з на-сельніцтвам 1,5 млрд. чал-к. Удзел Расіі ў вайне адпа-вядаў інтарэсам буржуазіі і дваранства. У першыя дні вайны на Бел. прайшлі “патрыятычныя “ маніфеста-цыі, сходы, малебны, збіраліся грошы на “абарорну айчыны”. Асобую “ініцыятыву” па збору сродкаў ся-род насельніцтва па загаду ўлад праявілі земствы. Мі-калаю ІІ пры наведванні ў кастрычніку 1914г. Мінска дэпутацыя дваранства і гарадской думы перадала 30 тыс. руб. на патрэбы вайны. У пач. вайны Расія паспя-хова пачала ваенныя дзеянні на Зах. фронце. Аднак стан-шчы на Зах. фронце к восені 1914г. пагоршылася ў сувязі з тым, што сюды Герм. Перакінула значныя ваенныя сілы. Пруская наступальная аперацыя 2-х рус. армій закончылася паражэннем. У 1915г. Герм. пачала актыўнае наступленне з мэтай хуткага разгро-му Расіі. Летам рус. войскі былі выцеснены з Галіцыі. Нямецкае камандаванне планавала таксама акружэнне рус. арміі ў Польшчы. Ваенныя дзеянні на Бел. пачалі-ся ў жніўні 1915г. Да пач. верасня рус. армія пад паг-розай акружэння вымушана была пакінуць значную частку яе тэр-рыі. У сувязі з гэтым стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. 9 верасня нямецкія войскі прарвалі фронт у раёне Свянцян. Рус. армія спыніла наступленне нем-цаў у пач. кастрычніка 1915г. Фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Смаргонь-Баранавічы-Пінск. Безвынікова закончылася спроба рус. арміі ў сакавіку, а таксама ў чэрвені-ліпені 1916г. прарваць фронт у ра-ёне возера Нарач і Баранавіч. У ходзе баёў на Бел. рус. армія панесла страты. Толькі ў нарачанскай аперацыі было забіта, паранена і захоплена ў палон звыш 90 тыс. чал-к. Немцы акупіравалі 1/4 частку Бел., дзе жы-ло да вайны амаль 2 млн чал-к. Захопленая тэр-рыя была уключана ў склад так званай “зямлі Обер-ост”. Насельніцтва цярпела масавыя грабяжы, якія нярэдка заканчваліся падпаламі дамоў, забойствамі людзей. У жыхароў Гродна немцы запатрабавалі 10 тыс. руб. у якасці кантрыбуцыі. Дзейнічала жорсткая с-ма розных падаткаў, прымусовых работ, штрафаў, рэквізіцый. Насельніцтва ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў плаціла па-душную подаць. Абсталяванне прамысл. прадпрыемс-тваў, с/г прад-ты, жывёла, лясныя багацці Белавежс-кай пушчы вывозіліся ў Герм. Нямецкія ўлады плана-валі каланізаваць і германізаваць мясцовых жыхароў шляхам перасялення на захопленныя землі немцаў. Пашыралася дзейнасць касцёла, адкрываліся прыват-ныя нямецкія школы, у астатніх школах уводзілася ня-мецкая мова. Цяжкае сац.-эк. і паліт. стан-шча склала-ся і на неакупіраванай тэр-рыі Бел. У час наступлення кайзераўскіх войск тысячы людзей кінуліся на ўсход. Групы бежанцаў немцы пастаянна абстр.львалі і бам-білі. Адступаючая рус. армія часта прымушала жыха-роў пакідаць свае населеныя пункты. Перш за ўсё пад-лягала высяленню мужч. насельніцтва да 45 гадоў. Шмат бежанцаў, якія не мелі сродкаў, заставаліся ў прыфрантавой паласе. Вайна прынесла вялікія страты с/г Бел. Пасяўныя плошчы ў неакупіраваных паветах скараціліся на 56%. З бел. вёскі было мабілізавана больш за палову працаздольных мужчын. Увядзенне ў Расіі ў к.1914г. “сухоха закону” прывяло да заняпаду памешчыцкага вінакурства, а гэта ў св. чаргу садзейні-чала скарачэнню вытворчасці прадцыі жывёлагадоўлі, пасеваў бульбы, асабліва ў Мінскай губерні. Ва ўмо-вах вайны некаторыя памешчыкі аддавалі св. землі ў арэнду, частка з іх разарылася. У цяжкім стан-шчы знах. прамысловасць Бел. Мн. фабрыкі і заводы з-за адсутнасціпаліва, сыравіны, попыту на прад-цыю ска-рачалі св. вытворчасць, закрываліся. Колькасць цэнза-вых прадпрыемстваў у гады вайны зменшылася на 65%. Разам з тым і існаваўшыя, і створаныя ваеннымі ведамствамі, саюзамі земстваў і гарадоў прадпрыемст-вы, якія выконвалі ваенныя заказы, хутка павялічвалі прыбытак. У той жа час выпуск цывільнай прад-цыі прамысловасці Бел. складаў усяго 12-16% даваннага ўзроўню Адбыліся якасныя і колькасныя змены ў складзе рабочых. Большасць іх складалі падлеткі і жанчыны. На прадпрыемствы прыйшлі выхадцы з дробнабуржуазных слаёў горада і вёскі, а таксама ква-ліфікаваныя рабочыя, мабілізаваныя з прамысл. цэнт-раў краіны для работы. Адбывалася канцэнтрацыя пралетарыяту. У Мінску летам 1915г. узнікла латышс-кая сац.-дэм. група. У арміях Зах. фронту дзейнічала звыш 30 бальшавіцкіх арганізацый. Аднак адзінай партыйнай арганізацыі бальшавікоў у Бел. не было. У гады вайны склаліся неспрыяльныя ўмовы для развіц-ця бел. нац. руху.

37. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя і Беларусь. Беларускі нацыянальны рух (вясна – восень 1917 г.).

Пачынаючы з 23 лютага 1917г., у Петраградзе прахо-дзілі дэманстрацыі. Так пачыналася рэвалюцыя. 27 лютага на бок рабочых перайшлі салдаты Пктраградс-кага гарнізона, у выніку чаго 28 лютага рэвалюцыя пе-рамагла. 2 сакавіка цар Мікалай ІІ адрокся ад прас-тола. У гэтых умовах рабочыя і салдаты стварылі св. орган улады – Петраградскі Савет. Паралельна з дэпу-татаў Дзярж. Думы склаўся Часовы ўрад. Так узнікла двоеўладдзе. Звесткі аб перамозе рэвалюцыі ў Петра-градзе на Бел. выклікалі масавыя мітынгі, шэсці з чыр-вонымі сцягамі. Па прынцыпе Петраградскага Савета ў гарадах і мястэчках ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У Часовы Выканаўчы камітэт Савета ўвайшлі адны бальшавікі. 6 сакавіка на сумес-ным пасяджэнні выканкама і салдат-дэпутатаў было вырашана стварыць аб’яднаны Мінскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Часовы выканкам назначыў губе-рнскіх і павятовых камісара, да якіх пераходзіла ўла-да. Канчаткова Мінскі Савет аформіўся 8 сакавіка. Ту-ды ўвайшлі прадстаўнікі меншавікоў і бундаўцоў. Ча-совы выканкам узначалій меншавік Позерн, а яго на-меснікам стаў бальшавік Любімаў. У Віцебску, Гомелі і іншых гарадах былі створаны аб’яднаныя Саветы ра-бочых і салдацкіх дэпутатаў, але гал. ролю ў Бел. ады-грываў Мінскі Савет. Значны ўплыў на паліт. жыццё мела вайна. З 7 па 17 красавіка 1917г. у Мінску адбыў-ся І з’езд ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Зах. фронту. Ён зацвердзіў Палажэнне аб салдацкіх камітэтах, выступіў за прадстаўленне салдатам свабо-ды слова, друку і г.д. Дэлегаты падтрымалі курс Часо-вага ўрада на працяг вайны ў мэтах абароны дэмакра-тычнай рэвалюцыі. У сакавіку-красавіку 1917г. пашы-раецца сялянскі рух. 20-23 красавіка ў Мінску адбыў-ся з’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і неакупірава-ных паветаў Віленскай губерняў. Ён падтрымаў эсэра-ўскую праграму па аграрным пытанні сацыялізацыі зямлі, падтрымаў і ўраўняльнае землекарыстанне. З’езд выказаўся за хутчэйшы мір. 25 сакавіка 1917г. адбыўся І з’езд бел. нац. арганізацый. Ён адобрыў стварэнне Бел. нац. камітэта (БНК). Бел. нац.-дэм. пар-тыі зрабілі спробу дабіцца ад Часовага ўрада перадачы ўлады Бел. краёвай радзе, выбары якой з’езд даручыў БНК. Але рас. буржуазныя палітыкі не пдтрымалі гэ-тую ідэю. 4 ліпеня 1917г. у Петраградзе прайшла паў-мільённая несанкцыяніраваная дэманстрацыя. З дазво-лу выканкама ўсерас. Савета рабочых і салдацкіх дэ-путатаў яна была расстраляна. Двоеўладдзе скончыла-ся. Уся ўлада апынулася ў руках Часовага ўрада, баль-шавікі перайшлі ў падполле. У гэтых умовах РСДРП на VI з’ездзе (26 ліпеня – 3 жніўня) прымае рашэнне аб падрыхтоўцы ўзброенага паўстання супраць Часо-вага ўрада. 8-10 ліпеня у Мінску адбыўся ІІ з’езд бел. нац. арганізацый. Была абрана Цэнтральная рада бел. арганізацый на чале з Лёсікам. У ліпені-жніўні на Бел. праходзілі выбары ў мясцовыя органы самакіравання – гарадскія дкмы, земствы. У мястэчках перамогу ат-рымалі бундаўцы, у земствах – эсэры. Ні бел. нац. па-ртыі, ні бальшавікі летам 1917г. не карысталіся знач-най падтрымкай сярод насельніцтва. 18 ліпеня Вяр-хоўным галоўнакамандуючым быў прызначаны гене-рал Карнілаў, які 25-30 жніўня патрабаваў устанавіць ваенную дыктатуру (Карнілаўскі мяцеж). Узначалілі барацьбу супраць Карнілава бальшавікі, што ўзмацні-ла іх уплыў на масы. У др. пал. верасня у ходзе пера-выбараў Саветаў бальшавікі атрымалі большасць у Мінскім Савеце рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Баль-шавікі Зах. фронту і Смаленшчыны на канферэнцыі ў Мінску абралі адзіны кіруючы орган – Паўночна-Зах. камітэт РСДРП(б). Восенню 1917г. адбыліся нац. бел. вайсковыя з’езды Зах., Паўн., Паўднёва-Зах., Румынс-кага франтоў і матросаў Балтыйскага флоту. Амаль усе яны прайшлі пад лозунгамі аўтаноміі Бел., цэлас-насці яе тэр-рыі ў этнічных межах. У выніку вайско-вых з’ездаў у Мінску была створана Цэнтральная вай-сковая бел. Рада. У снежні 1917г. быў створаны І Бел. полк. Можна сказаць, што лютаўская рэвалюцыя абу-дзіла паліт. актыўнасць шырокіх мас насельніцтва, якую выкарыстоўвалі паліт. партыі для пашырэння св. ўплыву ў грамадстве.

38. Культура Беларусі ў пачатку ХХ ст. “Нашаніўскі” перыяд у развіцці культуры. На пачатку XXст. у сістэме школьнай адукацыі Беларусі адбыліся новыя змены. Памяншалася колькасць школ царкоўнага ведамства: замест царкоўнапрыходскіх школ адкрываліся народныя вучылішчы. У пачатковых школах у 1911 г. вучылася толькі 18,4% дзяцей школьнага ўзросту. Гарадскія вучылішчы былі ператвораны ў вышэйшыя пачатковыя вучылішчы — чатырохкласныя агульнаадукацыйныя школы павышанага тыпу. Павялічылася колькасць сярэдніх навучальных устаноў (поўных і няпоўных): у 1914 г. іх налічвалася 88 (33 дзяржаўныя і 55 прыватных), у іх навучалася 31,5 тыс. навучэнцаў. Вышэйшых навучальных устаноў на тэрыторыі Беларусі не было. Афіцыйныя ўлады неаднаразова адхілялі хадайніцтва грамадскасці аб адкрыцці на Беларусі універсітэта ці палітэхнічнага універсітэта.У Вільні 3 лістапада 1906 г. пачала выходзіць газета «Наша ніва ». Яна стала цэнтрам легальнага развіцця нацыянальнага культурнага руху. Газета была разлічана пераважна на вясковага чытача і нацыянальную інтэлігенцыю. Галоўнае месца у ёй адводзілася матэрыялам, якія адлюстроўвалі нацыянальны характар беларусаў. Пры рэдакцыі газеты ствараўся беларускі нацыянальны музей. Рэдакцыя гуртавала вакол сябе аўтараў усіх веравызнанняў і накірункаў, якія выступалі за нацыянальна-культурнае адраджэнне Беларусі. Гэтымі захадамі яна спрыяла фарміраванню самасвядомасці беларускага народа. У гэтыя гады працягвалася актыўнае вывучэнне гісторыі, этнаграфіі і культуры Беларусі. Дасягненні беларускай культуры ў пачатку XXст. асабліва яскрава адметныя ў літаратуры.

Найбольш вядомымі яе прадстаўнікамі былі: Я. Купала, Я. Колас, А. Пашкевіч, З. Бядуля, М. Багдановіч, Ц. Гартны і іншыя.Я. Купала першы яго верш «Мужык» быў апублікованы ў 1905 г., а першы зборнік вершаў «Жалейка» ўбачыў свет у 1908 г. Героіка-рамантычныя паэмы Я. Купалы «Курган», «Бандароўна» вылучылі яго як стваральніка класічнага нацыянальнага эпасу. На традыцыях беларускіх вечарынак узнікла Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага — сапраўдны тэатр прафесійнага тыпу. У рэпертуары Першай беларускай трупы былі песні, танцы, пастаноўкі п'ес.

Беларускі жывапісец, графік Ф. Рушчыц у ранні перыяд творчасці пісаў пейзажы, якія вылучаюцца рэалістычным паказам роднай прыроды («Мінск зімою», «Млын», «Каля касцёла»). У канцы XIXст. пачалася творчая дзейнасць таленавітага беларускага мастака В. Бялыніцкага-Бірулі(«3 аколіц Пяцігорска», «Вясна ідзе»).

Даволі разнастайным і багатым было музычнае жыццё беларускіх гарадоў. Беларусь наведалі кампазітары і спевакі: А. Скрабін, Л. Собінаў, Ф. Шаляпін. Поспехам карысталася харавая капэла Д. Агрэнева-Славянскага. Вялікую ролю ў развіцці беларускай прафесійнай музыкі адыграў Л. Рагоўскі — аўтар сюіты для сімфанічнага аркестра. Яго твор карыстаўся поспехам на сцэнах Вільні і Варшавы.

Такім чынам, Культура Беларусі з'яўлялася неад'емнай часткай сусветнай культуры.Расла самасвядомасць беларусаў, пашыраўся нацыянальны рух за самавызначэнне, развівалася мова і культура. У галіне адукацыі адбываліся станоўчыя змены: расла колькасць навучальных устаноў. Далейшае развіццё атрымалі тэатр, музыка, жывапіс, архітэктура.

39. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. і ўстанаўленне Савецкай улады ў Беларусі. Брэсцкі мір.Узброеннае паўстанне ў Петраградзе (Кастрычніцкая рэвалюцыя) падтрымалі і ў Бел. 26 кастрычніка 1917г. Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў узяў ула-ду ў св. рукі. Савет узброіў рабочых-чыгуначнікаў. Была ўведзена цэнзура, арганізаваны кантроль над ва-жнейшымі аб’ектамі. Быў створаны ВРК Зах. фронту. Не ўсе прызналі новую ўладу. 27 кастрычніка 17г. у Мінску быў створаны Камітэт выратавання рэвалюцыі на чале з Калатухіным. У яго склад увайшлі прадстаў-нікі Франтавога камітэта. Праграма камітэта прадуг-леджвала захаванне ўлады Часовага ўрада. Дзеянні Кі-мітэта падтрымала Вялікая Бел. Рада. На дапамогу Ка-мітэту была ўведзена Каўказская дывізія. У барацьбе з Камітэтам бальшавікі зрабілі стаўку на салдат Зах. фронту. 1 лістапада 17г. у Мінск прыбылі атрады рэ-валюцыйных салдат 2-й арміі, Хутка да Мінска пады-шлі і іншыя баявыя часці. 2 лістапада у Мінску ўста-лявалася савецкая ўлада. ВРК Зах. фронту ўзяў уладу ў св. рукі. Камітэт выратавання рэвалюцыі быў распу-шчаны. Услед за Мінскам савецкая ўлада ўсталявала-ся і ў іншых гарадах Бел. 30 кастрычнікаабвясцілі са-вецкую ўладу Гомельскі гарадскі Савет рабочых і сал-дацкіх дэпутатаў і Выканком павятовага Савета сялян-скіх дэпутатаў. Барацьба за ўстанаўленне савецкай улады ў Бел. ўскладнялася дзеяннямі Стаўкі Вярхоў-нага галоўнакамандуючага, якая знах. у Магілёве. Вакол Стаўкі былі сканцэнтраваны ўсе антыбальшаві-цкія сілы. Савецкі ўрад пачаў рашучую барацьбу са Стаўкай. 20 лістапада рэвалюцыйныя войскі на чале з Крыленкам захапілі Стаўку. Такім чынам, за кароткі час савецкая ўлада ўсталявалася на усёй неакупірава-най тэр-рыі Бел. 27 лістапада выканкамы, абраныя з’е-здамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Зах. вобл., Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленс-кай губерняў, арміі Зах. фронту,

40. Беларускі нацыянальны рух пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Абвяшчэнне БНР.БЕЛАРУСКІ НАЦЫЯНАЛЬНА-ВЫЗВАЛЕНЧЫ РУХ — грамадскі рух за вызваленне Беларусі з-пад каланіяльнай залежнасці, за нацыянальнае адраджэнне і стварэнне незалежнай беларускай дзяржавы. Спачатку развіваўся ў рамках польскага вызваленчага працэсу пад уплывам ідэй паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Паўстанне 1863—1864 гг. дало штуршок выдзяленню ў агульнапольскім і расійскім вызваленчым руху беларускіх нацыянальных патрабаванняў. К. Каліноўскі выказваў ідэю самастойнай Літвы і Беларусі. У 1868 г. у Пецярбургу ўзнікла асветніцкая арганізацыя, члены якой мелі намер арганізаваць выданне літаратуры на беларускай мове. Далейшае развіццё нацыянальнага руху было звязана з народніцкай ідыялогіяй («Гоман» і інш.). У другой палове 1880-х гг. у Мінску ўзнікла група ліберальнай інтэлігенцыі (М. В. Доўнар-Запольскі, Я. Лучына і інш.), якая імкнулася прабудзіць нацыянальную самасвядомасць легальнымі сродкамі. На рубяжы XIX— XXстст. нацыянальны рух злучаецца з сацыялістычнай ідэалогіяй (БСГ і інш.), з беларускім нацыянальна-рэлігійным рухам, творчасцю і рэвалюцыйна-дэмакратычнай дзейнасцю Я. Купалы, Я. Коласа, А. і І. Луцкевічаў, Я. Лёсіка і інш., з працай па стварэнню беларускай дзяржаўнасці (БНР, БССР).

Першы Усебеларускi з'езд адбыуся 5-7 снежня 1917 г. у Мiнску. На iм прысутнiчала 1872 дэлегаты, якiя былi абраны ад усiх 5-цi губерняу Беларусi. Па прадстаўнiцтву i складу гэта быу у поунай меры паунамоцны з'езд якi меу права вырашаць пытаннi

БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ РЭСПУБЛІКА (БНР) — дзяржаўнае ўтварэнне, фактычна абвешчанае 9 сакавіка 1918 г. у II Устаўной грамаце. Незалежнасць БНР абвешчана 25 сакавіка на пасяджэнні Рады і ў III Устаўной грамаце. Ініцыятары стварэння — члены БСГ: А. Луцкевіч, Я. Лёсік і інш. Урад БНР (Народны сакратарыят і Рада) абвяшчаў поўную незалежнасць Беларусі ад Расіі, адмену дэкрэтаў СНК Заходняй вобласці, дэмакратычныя свабоды. У кастрычніку 1925 г. прынята рашэнне аб самаліквідацыі органаў БНР.Найбольшую самастойнасць Рада БНР атрымала ў галіне культуры і адукацыі.Народны сакратарыят БНР атрымаў ад нямецкага камандавання некаторыя правы і ў галіне міжнароднай палітыкі.Вось у такіх складаных умовах Рада БНР на закрытым пасяджэнні прыняла тэкст тэлеграмы германіі, у якой выказвалася падзяка за вызваленне Беларусі ад бальшавіцкага прыгнёту і анархіі.Пасылка Радай тэлеграмы выклікала востры палітычны кразіс у самой Радзе, яе пакінулі эсэры, меншавікі, яўрэйскія сацыялісты.Крызіс прывёў да расколу БСГ.Пасля вайны на вызваленай тэрыторыі Беларусі была адноўлена савецкая ўлада. Ствараліся яе органы: ваенныя саветы, рэвалюцыйныя камітэты, выканкомы Саветаў.Такім чынам, абвяшчэнне БНР з’явілася першай спробай рэалізацыі на практыцы беларускай ідэі, што ўзнікла яшчэ на пачатку ХІХ ст., сукупнасці ўсіх трох яе асноватворных элементаў – нацыянальнай свядомасці, нацыянальна-культурнага адраджэння і нацыянальнай дзяржаўнасці.Аднак гэта быў першы крок барацьбы за беларускую.

41. Стварэнне беларускай савецкай дзяржаўнасці (1918 – 1920 гг.).Пасля вызвалення Бел. ад нямецкіх акупантаў і аднаў-лення савецкай улады зноў паўстала пытанне аб утварэнні бел. нац. дзяржаўнасці. Гэту ідэю актыўна адстойвалі Белнацком, Цэнтральнае бюро бел. секцый РКП(б). Кіраўнікі гтых арганізацый Чарвякоў, Жылу-новіч і іншыя лічылі неабходных стварэнне бел. саве-цкай рэспублікі і ўстанаўленне цесных сувязей з РСФСР. 24 снежня 1918г. Пленум ЦКРКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні БССР. 30 снежня 1918г. у Сма-ленску адкрылася VI Паўночна-Зах. абласная канферэ-нцыя РКП(б). Яна прыняла рэзалюцыю “Аб абвяшчэн-ні Зах. камуны Бел. Сац. Рэспублікай”. Канферэнцыя абвясціла сябе І з’ездам Кампартыі “бальшавікоў” Бел. – КП(б)Б. Быў абраны кіруючы орган – Цэнтраль-нае бюро КП(б)Б. На першым яго пасяджэнні быў вы-браны прэзідэнт ЦБ КП(б)Б. Яго старшынёй стаў Мяс-нікоў. 31 снежня 1918г. ЦБ КП(б)Б зацвердзіла склад Часовага рабоча-сялянскага Савецкага ўрада Бел. на чале з Жылуновічам. 1 студзеня 1919г. Часовы ўрад Бел. апублікаваў Маніфест, які абвясціў стварэнне БССР. Уся ўлада на тэр-рыі Бел. пераходзіла да Саве-таў рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў, асн. сро-дкі вытворчасці абвяшчаліся агульнанар. Уласнасцю. 5 студзеня 1919г. урад БССР, ЦБ КП(б)Б пераехалі са Смаленска ў Мінск, які з гэтага часу стаў сталіцай БССР. Аднак пагроза інтэрвенцыі з боку Польшчы прымусіла савецкае кіраўніцтва неўзабаве аб’яднаць БССР з Літ. ССР. 16 студзеня 1919г. ЦБ РКП(б) пры-няў рашэнне пакінуць Віцебскую, Магілёўскую і Сма-ленскую губерні ў РСФСР, а на аснове Мінскай, Гро-дзенскай, Ковенскай і Віленскай губерняў абвясціць Літ.-Бел. ССР.

ДЗЯРЖАВА — 1. Асноўная форма палітычнай сістэмы грамадства, якая арганізуе, накіроўвае і кантралюе сумесную дзейнасць і адносіны людзей, грамадскіх груп, класаў на аснове права (законаў). Аргнанізуе абарону грамадства ад знешніх ворагаў і зносіны з іншымі краінамі. 2. Тэрытарыяльны, суверэнны саюз (аб’яднанне, супольнасць) грамадзян, утвораны з мэтай абароны іх жыцця, свабоды і маёмасці. Яе дзейнасць рэгламентуецца прававымі нормамі і правіламі маральных паводзін, выкананне якіх забяспечваецца сістэмай кіравання і выхавання. Найбольш істотныя прыкметы дзяржавы — наяўнасць публічнай улады, якая пашыраецца на ўсё грамадства і абапіраецца на сродкі і меры прымусу (армія, паліцыя, турма і інш.); права як сродак ажыццяўлення дзяржаўнай улады; пэўная тэрыторыя.ВЯЛІКАДЗЯРЖАЎНАЯ ПАЛІТЫКА — гэта палітыка падаўлення і дыскрымінацыі.