Жыцце і творчасць Афанасія Філіповіча

    Нарадзіўся каля 1597 года на Брэстчыне ў сям'і рамесніка. Атрымаў добрую адукацыю, працаваў хатнім настаўнікам у дзяцей магнатаў. У 1620-1627 гг. вучыў "маскоўскага царэвіча" (аднаго з самазванцаў) пры двары літоўскага канцлера Льва Сапегі. У 1627 г. стаў манахам віленскага Святадухаўскага манастыра, з 1633 г. - намеснік ігумена ў манастыры каля Пінска.

У 1637 годзе выправіўся да рускага цара паведаміць пра самазванца, якога рыхтуюць у Рэчы Паспалітай. Першым публіцыстычным творам стала пісьмо да цара Міхаіла Фёдаравіча "Гісторыя падарожжа ў Маскву".

Па вяртанні з Масквы абраны ігуменам брэсцкага Сімеонаўскага манастыра. Узначаліў барацьбу мясцовага праваслаўнага брацтва супраць уніятаў. Пісьменнік у роўнай ступені выкрываў і асуджаў як свецкіх, так і духоўных феадалаў, пагражаў пануючым класам не толькі страшным божым судом, але і рэальным умяшаннем у справу божага рускага цара, быццам бы закліканага самой Багародзіцай дапамагчы беларускаму і ўкраінскаму народам.

У 1643 годзе пасля выступлення на сойме быў арыштаваны і сасланы ў Кіеў, аднак апраўданы там царкоўным судом.

У 1644 годзе арыштаваны як дзяржаўны злачынца пасля перадачы рускаму паслу ліста Яна Лубы (самазванца).

У турме Афанасій Філіповіч напісаў шэраг вострых публіцыстычных артыкулаў. Варшаўскую турму змяніла ссылка ў Кіеў. Спадзеючыся на амністыю мітрапаліта, звёў свае творы ў дзіны твор - "Дыярыўш". Выйшаў на волю пасля смерці мітрапаліта ў 1647 годзе.

Па даносу, што дапамагаў казакам Б. Хмяльніцкага, ноччу 5/15/ верасня быў забіты польскімі жаўнерамі.

У памяці нашчадкаў Афанасій Філіповіч застаўся як нястомны барацьбіт і таленавіты пісьменнік-публіцыст.

Дыярыуш - помнік старабеларускай мемуарнай літаратуры.

Твор быў складзены як зборнік публіцыстыкі і выйшаў у 1646. У ім былі змешчаны падарожныя і тлумачальныя запіскі, успаміны і дзённікі, аўтабіяграфічны нарыс, легенды і містычныя прывіды, пасланні і лісты, выкрывальныя прамовы, канспектыўныя накіды асобных артыкулаў, філасофскія трактаты. Філіповіч выступаў за адраджэнне праваслаўнай царквы і саюз з Расіяй, крытыкаваў палітыку Рэчы Паспалітай і магнатаў краіны.

У барацьбе з палітычнай і рэлігійнай песправядлівасцю кіраўнікоў РП А.Філіповіч карыстаўся гнеўным словам публіцыста. Ен пісаў, як паказвала яму сумленне. Вось чаму ў яго “Дыярыушу” няма штучнай кніжнай рыторыкі, так характэрнай творчасці Сматрыцкага. У ім ўсе заснавана на ўласных назіраннях пісьменніка над рэальным жыццем і пададзена з уласцівай толькі яму манерай. Па гэтым творы можна зявіць жывое і непаўторнае аблічча пісьменніка. Гэта быў чалавек, які шчыра верыў у правату сваей справы. У барацьбе ен не шкадаваў сябе і часам даходзіў да фанатызму. Яго надзвычайная ўражлівасць нярэдка набывала характар рэлігійнай экзальтацыі, і тады ў экстазе ен здзяйсняў учынкі, якія выходзілі за рамкі этыкі.

“Дыярыушу” Філіповіча ўласцівы эмацыянальнасць, вобразнасць апавядання, шчырасць пачуццяў і прастата выкладу матэрыялу. Аднак пры ўсім гэтым у ім няма адзінства стылю, і гэта зразумела, паколькі розныя часткі “Дыярыуша” пісаліся ў розны час з той ці іншай мэтаванай устаноўкай. Адсюль і стракатая мазаіка яго стылю, у якім сказавая манера апавядання спалучаецца з публіцыстычнасцю, пераканаўчая дакументальнасць з містычнымі карцінамі, вострая крытыка духоўных і свецкіх феадалаў з наіўнай верай у высакароднасць караля. Павучальны прапаведніцкі дыдактызм ужываецца з рэзкімі ўльтыматыўнымі патрабаваннямі справядлівасці.

Ідэйная насычанасць, каларытнасць і разнастайнасць стылявых адценняў, багацце апавядальных сродкаў, розных мастацкіх прыемаў робяць “Дыярыуш” адным з яркіх помнікаў палемічнай публіцыстыкі 17 ст. Пісьменнік аддаў пэўную даніну той літаратурнай практыцы дзеячаў брацкага руху, дзякуючы якой мова палемічнай публіцыстыкі пазнавалася і ў не меншай ступені ўскладнялася славянізмамі.

Пытанне 39

Забельская школа драматургіі. Творчасць Міхаіла Цяцерскага і Каэтана Марашэўскага.

Развіццё школьнай драматургіі пераходнага перыяду знайшло лагічнае завяршэнне ў творах, пастаўленых у канцы ХVІІІ ст на сцэне Забельскай дамініканскай калегіі (Полаччына). Рэпертуар Забельскага тэатра вызначаўся разнастайнасцю. У 1787-1791 гг. для яго былі напсіаны польскія тргедыі на антычныя тэмы (“Свабода ў няволі” К. Марашэўскага, “Сапар” і “Фемістокл” М. Цяцерскага), аперэта “Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас” (словы Цяцерскага, музыка Вардоцкага), некалькі камедый, арацыі-“гульні” “Пра ашчасліўленне чалавека”, “Пчолы”, “Сяброўка парука” і інш.

Міхаілам Цяцерскім была зроблена польска-беларуская пераработка камедыі Мальера “Доктар па прымусу”. Беларускія сцэны ў гэтай пераробцы найбольш арыгінальныя. Мальераўскі сюжэт Цяцерскі напоўніў беларускім каларытам. Героі маюць французскія імёны, але паводзяць сябе як мясцовая збяднелая шляхта. Камедыя напісана па-польску, але мае і беларускую ўстаўную частку. Іменна ў гэтай частцы камедыі Цяцерскі праявіў самастойнасць у адносінах да арыгінала: другая з’ява трэцяй дзеі разрасліся да памераў 3 сцэн.

Прыкладам Забельскага тэатра з’яўляецца і “Камедыя” Каэтана Марашэўскага. Ён быў ксёнзам і прафесарам рыторыкі і паэтыкі Забельскай гімназіі. (гл. Пытанне 40). Гэтыя два знакамітыя беларусы з’яўляюцца творцамі ўзору перахода ад інтэрмедыі да камедыі.

Пытанне 29

Развіцце беларускай мемуарыстыкі ў старажытны перыяд. Творчасць Федара Еўлашэўскага.

У др п. 16 ст. традыцыйнае летапісанне па сутнасці спыніла свае далейшае развіцце, на змену яму прыйшлі разнастайныя творы ў выглядзе гістарычных аглядаў, хранографаў, мемуараў, сінопсісаў, сямейных дзеннікаў, у цэнтры ўвагіякіх былі пытанні гісторыі і яе развіцця на пэўных этапах дзяржаўнага і грамадскага жыцця народа. Істотнай рысай гэтых помнікаў свецкага пісьменства была тое, што ўсе яны ствараліся па свежых слядах падзей і выдзяляліся ўзросшай цікавасцю да асобы чалавека, яго запатрабаванняў, імкненняў і сацыяльнага быту.

У станаўленні гэтага роду літаратурнай творчасці, у фарміравнні яе жанравай структуры і формы выкладання гістарычных падзей пэўную ролю адыграла афіцыйна-дакументальная літаратура і ў прыватнасці пратаколы-дзеннікі дзяржаўных сеймаў РП, у якіх даволі ярка праявілася характэрная для таго часу тэндэнцыя да “алітаратурвання” дзелавых запісаў. Яны вызначаюцца выразнай, сакавітай мовай і з’яўляюцца яркімі ўзорамі аратарскай красамоўнасці.

 У 1603 годе Навагрудскі падсудак Федар Еўлашэўскі пачаў працу над мемуарамі, маючы, як відаць, дзеннікавыя запісы за папярэднія 40 гадоў. Арыгінал мемуараў захаваўся ў няпоўным аб’еме: адсутнічае ўступная частка, якая расказвае пра бацькоў мемуарыста.

Па часе напісання мемуары Еўлашоўскага з’яўляюцца самым раннім помнікам мемуарнага жанру з усіх вядомых нам твораў беларускай літаратуры. Беручыся за напісанне ўспамінаў, Еўлашоўскі імкнуўся выхаваць своіх дзяцей у духу тых ідэалаў, якімі ен кіраваўся сам у асабістым жыцці. Менавіта гэтым і абумоўлена падрабязнае напісанне ім аўтабіяграфіі, з якой мы даведваемся, што нарадзіўся Еўлашоўскі ў Ляхавічах у небагатай сям’і, якая мела маентак у Еўлашове. У хатніх умовах ен вывучаў асновы роднай, а таксама польскай і яўрэйскай граматы. Неабходныя веды па матэматыцы, справаводстве і юрыспрудэнцыі ен набыў шляхам самаадукацыі. Дзякуючы багатаму вопыту адваката Еўлашоўскі набыў аўтарытэт у асяроддзі навагрудскай павятовай шляхты, якая даручыла яму на Варшаўскім вальным сейме 1579 г. прыняць удзел у складанні тэксту “Трыбунала ВКЛ”.

Еўлашоўскі свае ўступленне ў самастойнае жыцце пачаў з удзелу ў Лівонскай вайне. Аднак спалохаўшыся цяжкасцей, ен кінуў ваенную службу і пачаў працаваць пры дварах буйных магнатаў. Гэта прынесла яму грамадскае прызнанне і матэрыяльны дастатак.

У 57-гадовым узросце Еўлашэўскі ўзяўся за пяро, каб расказаць аб пражытым, аб падзеях асабістага і грамадскага жыцця. Мемуарыст з замілаваннем расказвае пра шматлікія эпізоды з жыцця дробнай і сярэднепамеснай шляхты ВКЛ. Запамінаецца карціна жорсткай расправы з каралеўскім слугой Уладзімірам Заблоцкім, справакаванай у красавіку 1580 г. трокскім каштялянам Крыштофам Радзівілам на адной з вуліц Вільні.

У здольнасці аўтара жыва і маляўніча расказаць аб тым, што яму даводзілася пачуць, перажыць або назіраць, заключаецца адна з галоўных вартасцей мемуараў як помніка літаратуры.

Пра каго б ці пра што ні пісаў Еўлашоўскі, ен заўседы імкнуўся надаць свайму паведамленню яркі бытавы каларыт.

Уваскрасаючы ў памяці хроніку шляхецкага жыцця і паказваючы на гэтым фоне сваіх сучаснікаў, Еўлашоўскі спрабуе пранікнуць у іх псіхалогію і растлумачыць іх учынкі ўмовамі сацыяльнага жыцця таго часу. Маюць пэўную цікавасць пададзеныя ў мемуарах вобразы яго жонкі Ганны Балатоўны, княгіні Аляксандры, яе цеткі Таццяны Скумінай і яе мужа Івана Бакі, паноў Глухоўскага, Івана Крачатоўскага. Еўлашоўскі легка сыходзіцца з людзьмі незалежна ад таго, якое становішча яны займаюць у грамадскім жыцці.

Традыцыйны і косны ў грамадскіх поглядах, набожны Еўлашоўскі пры усей сваей рэлігійнасці не захаваў вернасці праваслаўнаму веравызнанню бацькоў. Захапіўшыся ў юнацтве вучэннем пратэстантаў, ен стаў прыхільнікам моднай для таго часу рэлігійнай плыні евангелістаў. Аднак рацыяналізм не пазбавіў ў яго веры ў рознага роду рэлігійныя забабоны. Ен цверда прытрымліваўся думкі аб тым, што рознасць веравызнанняў не павінна быць перашкодай на ўстанаўленні добрых адносін у сямейным і грамадскім жыцці.

У сваіх мемуарах Еўлашоўскі не закранаў пытанняў вялікай палітыкі, бо лічыў яе справавай кампетэнцыі знатных паноў, абраных Богам. Ен звычайна толькі канстатаваў самфакт, падзею і тут жа, падкрэсліваючы сваю безуважнасць да яе.

Лічачы сябе патрыетам ВКЛ, Еўлашоўскі ганарыцца яго дзяржаўнымі дзеячамі. Аднак негледзячы на свій патрыятызм, Еўлашоўскі не змог устаяць супраць магутнай хвалі паланізацыі, якая ў той час захліснула шляхецкае саслоўе, што адбілася, у прыватнасці, і на мове яго мемуараў, багата перасыпанай паланізмамі. Ягомова ў многім ужо страціла свій нацыянальны каларыт, стала цяжкай для ўспрыняцця. Гэта служыць наглядным паказчыкам таго, якімі складанымі і супярэчлівымі шляхамі ішло развіцце беларускай літаратурнай мовы ў помніках свецкага пісьменства.

Пытанне 30

“Баркулабаўская хроніка” як узор рэгіянальнага летапісання. Адлюстраванне падзей агульнаеўрапейскай, беларускай і рэгіянальнай гісторыі. Мастацкія асаблівасці твора.

Амаль адначасова з мемуарамі Еўлашоўскага на поўдні Магілеўшчыны ў сяле Баркулабава былі напісаны ўспаміны невядомага нам жыхара той мясцовасці, якія затым увашлі ў склад мясцовай “Баркулабаўскай хронікі” (прыкладна запісы за 1599 – 1608 гг.) Яны з’яўляюцца ў ей значнай і самай цікавай у літаратурных адносінах часткай. Па характары выкладання матэрыялу, намаляваных карцінах, па свежасці фарбаў яны ўяўляюць сабою жывыя, эмацыянальна насычаныя ўспанімы аўтара пра толькі што перажытае. Пад пяром мемуарыста яны набывалі форму панарамнага апавядання пра жудасныя гады пачатку 17 ст., калі ў выніку небывалай засухі наступіў страшны голад на беларускай зямлі.

Аўтар спачувае “пашникам немаетным”, гэта значыць бедным сялянам, якіх страх галоднай смерці зрываў з наседжаных месц і гнаў у невядомыя краі ў пошуках ратунку. Яго шчыра засмучае, што такія ж гарапашныя людзі, якія засталіся на месцах, не маглі нічым дапамагчы гэтаму бясконцаму патоку галадаючых і замярзаючых.

Так падрабязна, грунтоўна апісаць асобныя бакі сялянскага жыцця мог толькі чалавек, які добра ведаў штодзенны быт і звычаі вескі, якому блізкім было жыцце простага народа. У полі зроку мемуарыста пастаянна знаходзіліся простыя людзі, іх цяжкая праца, сацыяльны быт, эканамічнае становішча і г.д. Гэтадазволіла яму стварыць шэраг выразных пейзажна-бытавых замалевак сельскага жыцця.

Баркулабаўскі мемуарыст праяўляў пэўную цікавасць да некаторых з’яў і фактаў грамадска-палітычнага і рэлігійнага жыцця. Ен апісвае Брэсцкі царкоўны сабор 1596 г., з’яўленне ў Магілеве казакоў, царкоўных брацтваў. Падрабязна расказвае пра абодвух самазванцаў і характарызуе іх дзеянні, выказваючы пры гэтым свае адмоўныя адносіны да іх.

Сімпатыі мемуарыста заўседы на баку тых, хто станавіўся ахвярай ваенных сутыкненняў і ў полымі баеў губляў нажыты працай набытак. І таму невыпадкова яго расказ аб развязанай першым самазванцам вайне прасякнуты шчырым спачуваннем рускаму народу, у прыватнасці масквічам, якія аказалі ўпарнае супраціўленне інтэрвентам. Ен паказвае, што вайна, пачатая авантурыстам з мэтай заваявання царскага трона, была справай рук паноў Рэчы Паспалітай, якія дапамагалі яму спусташаць рускія землі.

У сваіх успамінах летапісец выступае як яркая творчая індывідуальнасць, як прадстаўнік дэмакратычнага напрамку ў беларускай літаратуры 17 ст. ен быў таленавітым чалавекам і верагодней за усе прадстаўніком мясцовага праваслаўнага духавенства. Яго блізкасць да простага народа наклала адбітак на характар ягомовы, сакавітай, каларытнай, багатай народнай фразеалогіяй.

Пытанне 33

“Прамова Мялешкі” – пародыя на жанр сеймавых прамоў. Гістарычныя, палітычныя і побытавая рэаліі твора. Характарыстыка ўяўнага аўтара.

Найбольш значымым па шырыні пастаўленных сацыяльна-палітычныхпраблем грамадскага жыцця другой чвэрці 17 ст. з‘яўляецца ананімны твор “Прамова Мялешкі”. Выключна свецкая па змесце – гэта літаратурная пародыя на сеймавую прамову, нібыта сказаную Мялешкам у 1589 г. у прысутнасці караля, востры палітычны памфлет, сатыра на грамадска-палітычныя парадкі, якія панавалі ў тагачаснай Рэчы Паспалітай і прывіваліся на Беларусі і Украіне.

Робячы рэальную гістарычную асобу – Івана Мялешку рупарам сваіх грамадскіх і ідэйна-палітычных поглядаў на сучаснае яму жыцце, ананімны аўтар выступае шчырым патрыетам-дэмакратам, для якога былі дарагія радзіма, народ і яго лёс. Гэта быў добра адукаваны шляхціц, які дасканала ведаў палітычнае жыцце тагачаснай Рэчы Паспалітай.

Пісьменнік, вуснамі свайго героя стварыў твор вялікага грамадскага гучання. Яго герой добра разумее тое сумнае, цяжкае і па сутнасці бязвыхаднае становішча, якое склалася для жыхароў ВКЛ пасля Люблінскай уніі.

Ен, трапіўшы па родзе сваей службы на дзяржаўны сейм РП, асмельваецца на выступленне перад каралем і дэпутатамі сейма. Ен праяўляе сябе далека не прасцяком, а прынцыповым і мужным грамадзянінам. Не баючыся, Іван Мялешка супасташляе час панавання Сігізмунда ІІІ з эпохаю Жыгімонта І і падкрэслівае, што такое супастаўленне не робіць першаму, як і яго папярэдніку Жыгімонту ІІ.

Аўтар “Прамовы Мялешкі” падае свайго героя чалавекам старамодным. Крытыка ў творы ўсіх заганных рыс сямейна-бытавога і грамадскага жыцця ў большасці выпадкаў пададзена тонка і дасціпна. Тое, што аўтар імкнуўся надаць герою неаторыя камічныя рысы, цалкам апраўдала сябе і забяспечыла твору шырокую папулярнасць у свій час, аб чым сведчаць рукапісныя спісы, якія захаваліся да нашых дзен. Мова гэтага помніка ўзорная па сваей лексічнай чысціні і граматычным ладзе. Яна багата ўвабрала ў сябе сінанімію і вобразныя выяўленчыя сродкі вуснай народнай творчасці ўсходняй і паўднева-заходняй тэрыторыі тагачасных беларускіх зямель. Пісьменнік імкнуўся пісаць проста і ясна, на эмацыянальна-выразнай мове, аздобленай прыказкамі, прымаўкамі, метафарамі, якія абумовілі больш выразнае гучанне твора.

Пытанне 31

Барока ў Еўропе і Беларусі. Асаблівасці літаратурнага барока.

Барока — вядучы кірунак у еўрапейскім, у т.л. беларускім мастацтве і архітэктуры з апошняй трэці XVI ст. і амаль да канца XVIII ст. Адметныя рысы барока — урачыстасць, кантраснасць, ускладненасць форм, параднасць, пышны дэкор, палет фантазіі, гіпербалізм, інферналіі. Стыль эпохі Контррэфармацыі.

Першапачаткова тэрмін «барока» меў негатыўны сэнс так як сваёй відавочнай пышнасцю і вычварнасцю супрацьпастаўляўся гармоніі Рэнесансу. Галоўным фактарам узнікнення стылю барока з'яўляецца каталіцкая контррэфармацыя, якая з дапамогай новага мастацтва імкнулася абвергнуць ідэі гуманізму рэнесансу, барока быў прызваны праслаўляць і прапагандаваць моц улады, знаці і царквы, што, у пэўнай ступені, спарадзілі рэфармацыйны рух ва ўсёй Еўропе. Але разам з тым барока выразіў прагрэсіўныя ідэі аб складанасці светабудовы, бясконцасці і мнагастайнасці сусвету, яго зменлівасці. Мастацтва барока пачало адлюстроўваць дуалістычную прыроду чалавека, барацьбу ў ім нябеснага і зямнога пачаткаў, чалавек пачаў успрымацца як частка сусвету, як складаная асоба, перажываючая ўнутраныя канфлікты.

Мастацтва барока

У мастацтве стыль барока адметны рытмічнасцю і каларыстычным адзінствам кампазіцый, пышнасцю форм, спалучэннем ідэалізацыі вобразаў з нечаканымі кампазіцыйнымі і аптычнымі эфектамі, рэальнасці - з фантазіяй, рэлігійнай сціпласці - з падкрэсленай чутнасцю.

Прадстаўнікі: Караваджа, Анібале Карачы, Пітэр Паўль Рубенс, Рэмбрант, Ван Дэйк, Франс Хальс, Дыега Веласкес, Нікала Пусэн.

Архітэктура барока

Найбольш яскрава барока выражана ў сакральных пабудовах, касцёльная архітэктура стала духоўна-матэрыяльнай асновай яго фармавання. Характэрнай рысай барока ў архітэктуры з’яўляецца прасторавы размах - замест суразмернай з чалавекам маштабнасці нярэдка ўзнікае перавелічэнне памераў ордэрных формаў, злітнасць, цякучасць складаных, звычайна крывалінейных формаў, наяўнасць шматлікіх скульптур на фасадах і інтэр’ерах. Прадстаўнікі:

Карл Мадэрна, Андрэ дэль Поцца, Ларэнца Бярніні, Бараміні, Петра да Картона.