Інтэрнэт як культурная і сацыяльная рэальнасьць

За адносна кароткую пару існаваньня Інтэрнэту зьявіўся вялізны сацыякультурны пласт рэальнасьці, які пашыраецца неверагодна хуткімі тэмпамі за кошт генэратыўных магчымасьцяў самога Інтэрнэту. Ужо сёньня ў ім ёсьць усё, неабходнае для інтэлігібэльнага існаваньня цывілізаванага чалавека: навука, філязофія, мастацтва, рэлігія, эканоміка і нават віртуальны сэкс. “Гэта вялікая і складаная транспартна-інфармацыйная сыстэма з грыбападобных (дыпольных) структураў, каптурок кожнай зь якіх (уласна дыполі) уяўляе сабой мозг чалавека, што сядзіць за кампутарам у супольнасьці з самім кампутарам, які як бы зьяўляецца штучным працягам чалавечага мозгу, а ножка — тэлефонная сетка, што задзіночвае кампутары, альбо эфір, празь які перадаюцца радыёхвалі. У адрозьненьне ад іншых аб'ектаў прыроды, Internet унікальная зьява, што стварае дадатковыя складанасьці ў яго дасьледаваньні (Басин М., Шилович М. Синергетика и Internet. — СПб.: Наука, 1999). І гэта не абзац з тэксту ў стылі кібэрпанк, а цытата з цалкам сур'ёзнай кнігі.

Памылкова было б думаць, што Інтэрнэт — гэта проста Вельмі Вялікая Бібліятэка. У любой Нацыянальнай бібліятэцы, сярод усіх яе даведнікаў і каталёгаў, наведвальнік патанае ў інфармацыі, у Інтэрнэце — ён “сьлізгае” (сёрфінг) па ёй.

“Патананьне” і “сьлізганьне” — мэтафары нашага стаўленьня да інфармацыі. Вось элемэнты падабенства і розьніцы паміж імі: у абодвух выпадках нам даводзіцца вучыцца плаваць, абедзьве сытуацыі залежаць ад звонку зададзеных умоваў, але сёрфінг больш дынамічны, чым “патынаньне”; сёрфінг — рух па воднай роўнядзі, а патананьне — гэта апусканьне ўглыб. Сёрфінгіст знаходзіцца там, дзе ён хоча быць, бо можа кантраляваць свой рух, а той, хто “тоне”, губляе ўсялякі кантроль над сытуацыяй... Але адслонімся ад мэтафараў і найперш заўважым наступнае: у адрозьненьне ад клясычнай бібліятэкі, Інтэрнэт шматфункцыянальны, ён уяўляе зь сябе якасна нешта зусім іншае і па задачах і па структуры, і па функцыянаваньні, а з гэтага — і па культурных і сацыяльных наступствах.

Калі ўпершыню пачалі казаць аб “інфармацыйным выбуху”, то разумелі яго як супярэчнасьць паміж аб'ёмам інфармацыі і немагчымасьцю ахапіць яе чалавечым розумам, аднак тады гэтая праблема паўставала істотнай пераважна для тых, хто быў заняты ў інавацыйных сфэрах — актуальнай навуцы і новых тэхналёгіях. У гэтым сэнсе Інтэрнэт зусім іншае, ён тычыцца (ці можа тычыцца) усіх, у прынцыпе Інтэрнэт разгортваецца як агульнадаступны інфармацыйны рэсурс. Там (і тады), дзе (і калі) кампутар зробіцца звыклым як тэлефон і тэлевізар, уключэньне ў сетку Інтэрнэт мусіць стацца масавай зьявай.

Тут трэба заўважыць, што адна з прычынаў папулярнасьці Інтэрнэту — гэта магчымасьць ня толькі нешта даведацца празь яго, але і заявіць пра сябе. Гэта магчымасьць цалкам рэальная і па сутнасьці нічым не абмежаваная. У гэтым сэнсе Інтэрнэт нечым падобны да “татальнага самвыдату”. Да прыкладу, калі вам закарціць зьмясьціць у Інтэрнэце фотаздымак свайго лецішча ці ўласны аповед, то там вашае лецішча будзе на тых жа ўмовах, што і Белы дом, а ваш аповед на тых жа самых умовах, што і навэла знакамітага пісьменьніка.

Інтэрнэт абсалютна індыфэрэнтны да зьместу той інфармацыі, што ў ім зьмяшчаецца, і з гэтага ўзьнікае шмат праблемаў — аўтарскага права, суадносінаў паміж свабодай слова і злоўжываньнем гэтай свабодай, іншыя юрыдычныя і маральныя праблемы.

Грамадзянская супольнасьць ня можа існаваць без грамадзянскіх свабодаў. У тым, што тычыцца свабоды слова, Інтэрнэт (і любыя сеткі гэтага тыпу) ня мае сабе роўных. Само ягонае ўладкаваньне выключае магчымасьць цэнзурнай палітыкі. Цікава, што ў масавай сьвядомасьці адначасна існуе два вобразы Інтэрнэту, аднолькава міталягізаваныя — “з аднаго боку, гэта Тэлемскі кляштар, царства інтэлектуалаў, якія займаюцца вольнымі мастацтвамі і непадуладныя бязладзіцы недасканалага сацыяльнага сьвету, з другога боку — гэта Сьметнік, у якім корпаюцца жахлівыя Хакеры, Пэдафілы, Фашысты і Сатаністы” (Раман Лейбаў). Таталітарная дзяржава ня можа мець абсалютны кантроль у краіне, дзе ёсьць кампутарныя сеткі — для гэтага неабходна адмовіцца ад усіх кампутарных тэхналёгіяў адразу. У адрозьненьне ад радыё, тэлебачаньня, газэты ці часопіса, якія трымаюцца ўласнай (ці дзяржаўнай) палітыкі і даюць месца толькі адпаведным матэрыялам, Інтэрнэт дазваляе кожнаму жадаючаму выказаць свае пачуцьці і развагі ўзглядам сацыяльных праблем. Ён па азначэньні дэмакратычны, бо ў ягонай прасторы тэксты шараговага грамадзяніна і найвышшага чыноўніка маюць аднолькавы статус і аднолькава вольна перасякаюць дзяржаўныя межы, а аб'яднаньні грамадзянаў з дапамогай інфармацыйных сетак структуруюць сацыяльную прастору больш трывала, чым звычайныя асацыяцыі, саюзы, таварыствы. Да таго ж, сеткі не залежаць ад волі чыноўнікаў, не патрабуюць памяшканьняў і доступу да СМІ, а значыць, застаюцца незалежнымі і ад дзяржавы як такой.

Антыгіерархічная структура Інтэрнэту зьвязаная зь яе генэзысам. Як ужо казалася, яна ўзьнікла з сыстэмы абмену інфармацыяй, якую ў свой час Пэнтагон ствараў для сувязі паміж ракетнымі цэнтрамі. Асноўнай задачай было забесьпячэньне надзейнасьці сыстэмы як цэлага ў выпадку пашкоджаньня аднаго зь яе вузлоў, з чаго вынікала, што кожная частка гэтай сыстэмы мусіла быць патэнцыйна роўнай усяму цэламу.

Падсумуем: Інтэрнэт, пры ўмове выкананьня тэхнічных патрабаваньняў, прымае ў сябе ўсё, што яму дасылаецца, і ня толькі тэксты, а і ўсялякую іншую інфармацыю (малюнак, аўдыязапіс, відэавыяву).

Сьвет Інтэрнэту, у адрозьненьне ад таго, у якім мы існуем рэальна, характарызуецца меншай жорсткасьцю бар'ераў і абмежаваньняў і дазваляе значна большую меру свабоды. Напрыклад, у Інтэрнэце вы вольныя самі выбіраць інфармацыю, раз-пораз мяняць субяседніка, прэзэнтаваць сябе іншым у якім заўгодна вобразе (скажам, зьмяніўшы пол), у любы момант выходзіць з кантакту і г.д. Віртуальны сьвет Інтэрнэту дазваляе быць вам тым, кім вам жадаецца, у ім няма забаронаў, натуральных сьвету фізычных рэальнасьцяў.

Тут да месца будзе заўважыць наступнае: вышэйзгаданыя магчымасьці Інтэрнэту абумоўленыя тым, што інфармацыя не належыць фізычнаму сьвету і таму не падпадае пад яго законы. Апошняе цьверджаньне патрабуе філязофскага асэнсаваньня, але гэты ракурс праблемы мы тут кранаць ня будзем.

Яшчэ адной асаблівасьцю інтэрнэтаўскага дыскурсу зьяўляецца ягоная міталягічнасьць. Сытуацыя, у якой чалавек можа рэалізоўваць усе вышэйпералічаныя магчымасьці і да таго ж імгненна перапраўляцца з аднаго месца зямной кулі ў іншае ці прысутнічаць у некалькіх месцах адразу, простым націскам кнопкі распачынаць рух мэханізмаў, што знаходзяцца ад яго на вялізнай адлегласьці, хутчэй нагадвае чароўную казку, дзе герой-карыстальнік валодае звышнатуральнымі магчымасьцямі, чым рэальнае жыцьцё. Бясспрэчна, Інтэрнэт мае шэраг якасьцяў, якія адпавядаюць міталягічнаму сьветаўспрыманьню; адзначым некаторыя зь іх: — магія (словам і жэстам нададзена сіла ўзьдзеяньня на зьявы і рэчы знадворнага сьвету); — анімізм (рэчы знадворку надзеленыя сьвядомасьцю і воляй): гэты ўзровень пакуль рэальна не дасягнуты, але многія праграмныя прадукты і дадаткі да іх ужо сёньня ствараюць падобнае ўражаньне — артыфіцыялізм (зьявы і аб'екты прыроднага сьвету прымаюцца як створаныя самім чалавекам для ўласных мэтаў): уся сетка ад пачатку да канца створаная чалавекам для самога сябе; — сынкрэтычнасьць мысьленьня (уяўленьне аб аб'екце, як аб татальнай цэльнасьці, кожны фрагмэнт зь якой вымыкаецца адно на нейкі момант дзеля пэўнай патрэбы). Інтэрнэт-тэхналёгіі дазваляюць на абмежаванай прасторы Web-сайту зьмясьціць вялікую колькасьць аб'ектаў, зусім не зьвязаных паміж сабой, розных з паходжаньня, лёгікі функцыянаваньня, разьяднаных тэматычна і мэтава.

Як вядома, міталягічная сьвядомасьць ніколі не зьнікае цалкам, а толькі выцясьняецца ў несьвядомае, выяўляючыся ў забабонах, веры, у прыкметах і магічных рытуалах. Таму ў прасторы Інтэрнэту вельмі зручна актуалізоўвацца шматлікім працэсам і архетыпам міталягічнай сьвядомасьці, выціснутым у несьвядомае. У пэўным сэнсе для многіх людзей Інтэрнэт зьяўляецца брамай у чароўны, казачны сьвет, якога ўсім нам не стае сярод рэаліяў сацыяльнага жыцьця. Больш за тое, у віртуальнай рэальнасьці карыстальнік Інтэрнэту нават “змушаны” актуалізоўваць выцесьненыя ў несьвядомае паводзінныя мадэлі. Эфэкт узмацняецца яшчэ і тым фактам, што даволі часта гэта адпавядае псыхалягічным запатрабаваньням і памкненьням самога карыстальніка.

Згодна зь Сяргеем Кораневым, увесь спэктар уплываў глябальнай сеткі Інтэрнэт на культуру выяўляецца ўсяго ў двух фактарах, якія ляжаць навідавоку і ня маюць нічога экзатычнага.

Першы з гэтых фактараў — канец манаполіі друкарскага варштату. З распаўсюджваньнем Інтэрнэту губляецца неабходнасьць пасярэдніка паміж вытворцам і спажыўцом тэкстаў і ідэяў. Дзейнасьць па распаўсюджваньні тэкстаў, а значыць, і па іх вытворчасьці, што арыентуецца на спажыўца, больш не зьвязаная з кнігавыдавецкім бізнэсам і напрацаваным у соцыюме мэханізмам яго рэгуляваньня. Між іншым, якраз Інтэрнэт даў магчымасьць адбыцца эманцыпацыі сьвету ідэяў, раней цалкам залежных ад сацыяльнага ўладкаваньня.

Другі фактар — сьмерць адлегласьці. Інтэрнэт улучае нас у стан пэрманэнтнага кангрэсу канфэрэнцый, калі людзі, раскіданыя па ўсёй прасторы зямной кулі, маюць магчымасьць сабрацца як быццам у адной залі, дзе ўсё адбываецца адразу тут і цяпер, а значыць, зьнікае ня толькі прастора, але і час... Калі тэрмін публікацыі ў тоўстых часопісах патрабуе як мінімум некалькіх месяцаў, то ў Інтэрнэце ідэі і тэксты патрапляюць амаль у момант іх нараджэньня. Адпаведна любая дыскусія, якая ў пэрыядычным друку расьцягваецца на месяцы, а часам і гады, у Інтэрнэце можа ўкласьціся ў лічаныя дні. Прынцыповая безынэрцыйнасьць глябальнай Сеткі здольная шматкроць павялічыць інтэнсіўнасьць інтэлектуальнага жыцьця.

Найбліжшымі пэрспэктывамі Інтэрнэту зьяўляецца ня столькі колькаснае павелічэньне ягоных парамэтраў і далейшае ўлучэньне ў самыя розныя сфэры нашага жыцьця, колькі прынцыповая рэфармацыя самога нашага жыцьця пад уплывам Інтэрнэту. Гэта значыць, што самыя значныя перамены ў Інтэрнэце адбудуцца па-за межамі ўласна Інтэрнэту. Сяргей Дацюк наступным чынам вызначае тыя сфэры, дзе ўжо ў найбліжэйшым будучым мы будзем змушаныя зьмяніць свае сьветапоглядныя стэрэатыпы:

“Зьменіцца характар, аб'ём, зьмест і гарантыі права. Права зробіцца агульнасусьветным, асобавым і перастане быць грамадзянскім правам. Менавіта ў сувязі зь Інтэрнэтам дзяржава перастае быць адзіным гарантам права, асабліва, калі гэта датычыцца свабоды слова, сумленьня, руху, свабоды выбару (галасаваньня), свабоды ўдзелу ў выбарнай уладзе, права на працу, адпачынак і г.д.

Зьменіцца сам характар дэмакратычнай улады. Прадстаўнічая ўлада мусіць саступіць месца беспасярэдняй уладзе. Калі зьявіцца рэальная тэхнічная магчымасьць для кожнага грамадзяніна прагаласаваць за любы закон, паўплываць на любое выканаўчае рашэньне, выказацца па любой рэзананснай судовай справе па хатнім кампутары, функцыі ўсіх галінаў улады ня змогуць заставацца непарушанымі.

Зьменіцца спосаб кантролю грамадзянаў за дзяржавай. Будзе скасаваная дзяржаўная тайна (пры захаваньні нейкага пераходнага пэрыяду наяўнасьці вайсковай і камэрцыйнай тайнаў)...

Зьменіцца характар працы, спосаб працы і форма выбару месца існаваньня. Пра гэта ўжо шмат разоў казалася, але самае істотнае ў гэтым пляне вырозьнівалася рэдка. Палітычная канкурэнцыя (канкурэнцыя палітычных умоваў жыцьця і працы) перасоўваецца ў сфэру культурнай канкурэнцыі. Маючы доступ да Інтэрнэту, можна працаваць у любой краіне, атрымліваць адтуль грошы і там жа набываць неабходныя тавары. Але і для фізычнага існаваньня будуць выбірацца краіны найбольш прыдатныя ў сэнсе палітычнага клімату і культурнага дабрабыту. Менавіта сацыяльна-культурная сытуацыя ў той ці іншай краіне ў будучым станецца найважнейшым прыярытэтам для выбару мейсца пражываньня.

Зьменіцца характар стаўленьня чалавека да культуры. Гэтае стаўленьне перастане быць нацыянальным і монакультурным. Інтэрнэт нясе мультыкультурны зьмест адносінаў да культуры, ды і сама культура становіцца інтэрактыўнай, больш разьлічанай на беспасярэдняе сумоўе, чымся на аддаленае сузіраньне, адцягненае ўспрыняцьце і бязадраснае спажываньне...

Не парнаграфія, не прастытуцыя не зьяўляюцца магістральнымі шляхамі развою грамадзтва. Як толькі Інтэрнэт станецца па сваіх маштабах тоесным сусьветнай супольнасьці, магістральнай зробіцца сама культура, Інтэрнэт і ёсьць гэтай магістральлю культуры”.

Падсумаваньне

Сёньня больш чым для 66 адсоткаў карыстальнікаў Інтэрнэту вандроўкі па Сетцы замянілі прагляд тэлеграмаў. Пры гэтым 40 адсоткаў падключаных да Інтэрнэту карыстальнікаў адначасна глядзяць на манітор кампутару і на экран тэлевізару. Таму ўжо не здаецца нейкай надзвычай экстравагантнай гіпэрбалай азначэньне, дадзенае сучаснаму прадстаўніку віду Homo sapiens — “рэха электрамагнітных працэсаў у трубцы тэлевізара” (Віктар Пялевін). Уласна, гэта — галоўны пункт шматлікіх абвінавачваньняў: Інтэрнэт ператварае чалавека ў несамастойную істоту, бо экран кампутарнага манітора ўжо стаўся часткай мозгу чалавека.

Аднак чалавек і яго спосабы стасункаў са сьветам мяняюцца вельмі марудна. Уважлівыя назіраньні сьведчаць, што трансфармуюцца адно павярхоўныя формы сьвядомасьці, глыбінныя слаі застаюцца некранутымі. Гэта найперш стасуецца да культурных стэрэатыпаў, якія выяўляюць асаблівую ўстойлівасьць. Аднак ахоп сьвету кампутарнымі сеткамі пакрысе ўплывае і на іх, хаця і не заўсёды відавочным чынам. Гэтыя невідавочныя эфэкты заслугоўваюць асаблівай увагі.

Да прыкладу згадаем, што сёньня ўва ўсім цывілізаваным сьвеце чалавек карыстаецца для фінансавых разьлікаў у магазіне, рэстаране, на вакзале не грашыма, а кавалкам плястыку, памерам не нашмат большым за пушку запалак. Такая сацыякультурная зьмена магчымая менавіта таму, што банкі паяднаныя кампутарнымі сеткамі (Інтэрнэт — гэта толькі адна са шматлікіх сетак). Шараговы грамадзянін карыстаецца плястыкавай карткай і не задумваеццца пра кампутарныя сеткі, бо ён сам зь імі непасрэдна не ўзаемадзейнічае. Псыхалягічна гэта натуральна і зразумела, хаця прычына самой зьмены карыстаньня грашыма і застаецца не відочнай. Альбо возьмем другі прыклад. Уявім сабе беларускую вёску, дзе ў кожным доме ёсьць тэлевізар, але на 1000 жыхароў маецца ўсяго толькі адзін тэлефон. І хаця не тэлевізар, а менавіта тэлефон зьяўляецца рэальным элемэнтам жыцьцязабесьпячэньня, адлучэньне ад тэлевізару было б успрынята як катастрофа, бо адносна тэлевізару ўжо сфармаваная неадольная інфармацыйная патрэба. З гэтага можна зрабіць выснову, што пэрспэктывы разгортваньня на Беларусі кампутарных сетак для масавага карыстаньня няпэўныя ня толькі з прычыны тэхнічнага адставаньня, але і з сацыяльных прычынаў — несфармаванасьці адпаведных інфармацыйных патрэбаў.

Літаратура

1. Басин М., Шилович М. Синергетика и Internet. СПб., Наука, 1999.

2. Коренев С. “Сетевая литература” и завершение постмодерна (www.chat.ru-kornevi/).

3. Дацюк С. Философия Интернет (www.uis.kiev.ua/russian).

4. Барысевіч Ю. Сусветнае павуцінне (Культура ў эпоху Інтэрнэта), Мастацтва, № 1, 1999.

5. Клименко С., Уразметов В. Интернет: Среда обитания информационного общества // ІФВЭ, МФТИ. — Протвино: РЦФТИ, 1995.

6. Нестеров В.Ю., Нестеров Е.И. Некоторые аспекты коммуникационных процессов в Сети с точки зрения культурологии // 5-я Международная научно-практическая конференция “Информационные системы и технологии “Виртуальный мир Инфосферы: практическое использование человеком”, Владивосток, 1997.

7. Носов Н. Виртуальный человек. —М. Магистр, 1997.

8. Смолян Г., Зараковский Г., Розин В., Войскунский А. Информационно-психологическая безопасность (определение и анализ предметной области). — М.: ИСА РАН, 1997.

9. Эко У. От Интернет к Гутенбергу // Новое литературное обозрение. № 32 (4/1998).

10. Ямпольский М. Интернет, или Постархивное сознание // Новое литературное обозрение, № 32 (4/1998).

11. Communication in the age of virtual reality. LEA's communication series. (Frank Bіossa, Mark R. Levy, Eds.), Lawrence Erlbaum Assocіates, Іns, Hіllsdale, NJ, US, 1995.

12. Culture of the Іnternet. (Sara Kіesler, Ed.), Lawrence Erlbaum Assocіates, Bns., Publіshers, Mahwah, NJ, US, 1997.

13. Donath, Judіth S. Іdentіty and deseptіon іn the Vіrtual communіty. L., 1997.