Капитал мен міндеттемелер аудиті

Капитал есебі

1.Жарғылық капитал - бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге келешекте табыс табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.

Жарғылық капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазылулар сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Жарғылық капиталдың шамасы кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның шамасы өзгеруі мүмкін. Жарғылық капитал-дың өзгеруі, оның шамасын құрылтайшы құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген. Жарғы-лық капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім, заңдарда белгіленген тәртіп бойынша қабылданады.

Субъектінің жарғылық капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақпараттарды жалпылау және есептеу үшін 5 «Капитал және резервтер" бөлімінің шоттары арналған.

5010, 5020, 5030 шоттарда акциялар мен салымдардың құрылтайшы құжаттарында анықталған, олардың бастапқы (номиналдық) құны бойынша есебі жүргізіледі. Аталған шоттардың барлығы пассивті болғандықтан, олардың кредиті бойынша (5010, 5020 шотгардың) құрылтайшылардың акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салымдар бойынша карыздарының сомасы шотының дебетімен корреспонденция-сында көрсетіледі. 5030 шоттың кредиті бойынша ұйымдардың (акционерлік қоғамдардан басқа) жарғылық капиталына енгізілетін активтер ақша қаражаттарының шоттары, айналымнан тыс активтер және басқа материалдық құндылықтар шоттарымен корреспонденциясында көрсетіледі.

Құрылтайшылардың акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салымдары бойынша қарыздарын есептеу үшін 5110 "Төленбеген капитал" шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның құрылтайшыларымен енгізілуге тиіс, жарғылық капиталының шамасы 5010, 5020 шоттармен корреспонденция-сында көрсетіледі.

Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар, ТМҚ шоттарының дебеті және 511 "Төленбеген капитал" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

2.Шаруашылық жүргізуші субъектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Резервтік капиталдың есебі 5400 "Резервтер" бөлімшесінің пассивті шоттарында жүргізіледі.

Заңмен белгіленген резервтік капитал есебі. Шаруашылық ұйымдардың (ЖШС, АҚ және т.б.) резервтік капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында (жарғысында, құрылтай шарттарында) анықталады және белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 2 мамырдағы № 2255 "Шаруашылық серіктестіктер жөніндегі" Заң күші бар жарлығына сәйкес ашық түрдегі акционерлік қоғам жарғылық капиталының 10% кем емес мөлшерде резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылу және пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек. Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударулар есебінен құрылады. Резервтік капитал құру кезінде 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)" шот дебеттеліп 5400 бөлімшенің шоттары кредиттеледі.

Резервтік капиталдың қаражаттарын пайдалану 5460 шоттың дебеті және келесі шоттардың кредиттері бойынша жазумен көрсетіледі:

3030 "Қатысушылардың дивидендтері және табыстары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық қарызы", 3390 "Басқа да қысқа мерзімді кредиторлық қарыз" - құрылтайшылар шешімі бойынша, ұйымдардың қатысушыларына артықшылықтары бар акциялар бойынша дивидендтер төлеуге қаражаттар жоқ кезде немесе есепті жылдың табысы жетіспейтін кезде, резервтік капитал есебінен төленетін дивидендтер мен табыстардың есептелген сомаларына;

5510 "Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)", 5520 "Өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)" - резервтік капитал есебінен жабылған зиян сомасына.

Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатын-да өз акционерлерінен сатып алған меншікті акцияларының есе-бін 5210 "Сатып алынған меншікті үлесті құралдар" шотында жүргізеді. Шоттың дебеті бойынша қайта сатып алынған меншікті акцияларының құны ақша қаражаттары шоттарымен корреспонденциясында көрсетіледі, ал кредиті бойынша — 5010, 5020 шоттармен корреспонденциясында акцияларды айналымнан алу көрсетіледі.

Дайын өнім – кәсіпорынның өндірістік процессінің соңғы өнімі; ұғымның материалды – өндірістік бағалықтарының бөлігі – сатуға арналған. Осы кәсіпорында толықтай өңдеуден өткен, техникалық шарттарға және стандарттардың талаптарына сәйкес, қоймаға тапсырылған өнімдер.

Дайын өнімнің аналитикалық есебі оның жеке түрлері, сақталу орындары бойынша жүргізіледі (материалдардың аналитикалық есебіне сәйкес); қоймашы немесе оның міндеттерін орындайтын адам даналық-сорттық есебінің карточкаларын жүргізеді. Өнімді кірістіру үшін негіз болып қоймаға өнімнің өнімнің түсуінің накладнойлары және басқа алғашқы құжаттар табылады, ал шығындау үшін – түсіруге байланысты құжаттар, басқа кәсіпорындармен өнімді қабылдау туралы квитанциялар немесе есеп айырысу құжаттар.

Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары:

· шығарылған өнімнің сапасына, жоспардың орындалуына,

ассортименті бойынша жоспардың орындалуына бақылау жүргізу;

· кәсіпорынның құрылымындағы бірліктерде және қоймалар

бойынша өнімнің бар болуының және қозғалысының есебі;

· дайын өнімнің табыстылығын анықтау;

· өнім түсіру бойынша жоспардың орындалуына және уақытында

есеп айырысуларға бақылау жүргізу.

    Дайын өнім бағалаудың түрлері:

· іс жүзіндегі өндірістік өзіндік құн бойынша – шығындардың

жиындары, мысалы жеке тапсырысқа;

· қысқартылған бойынша – жалпы шаруашылық шығындарсыз

есептеледі;

· жоспарлық өндірістік өзіндік құн бойынша – нақты есептік құн

ретінде қолданады. Осы әдіс арқылы есептік бағаның және

жоспарлаудағы бағаның бірлігі қамтамасыз етіледі.

· өткізудің көтерме бағалары бойынша – нақты есептік бағалар

ретінде қолданады; осы жағдайда әрбір жеке шот бойынша

өнімнің іс жүзіндегі өзіндік құннан ауытқулар көрсетіледі;

· көтерме сауда бағалары бойынша – тауарлар көтерме сауда

арқылы өткізілетін есепте қолданады;

· босату бағалар бойынша – олар қосымша құнға салынатын

салық сомасына өседі – кейбір бір реттік тапсырмаларды және

жеке жұмыстарды орындау жағдайында қолданады.

Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Есепті және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекет ке зиян келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып, жүрген заңдарға сәйкес жауапты болады.

Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруга тиіс.

Жоғарыдағы ұйымдарга (меншік иелеріне) және мемлекеттік статистика органдарына, салық органдарына кәсіпорыннан бекітілген (қосымша) есеп беруді талап етуге, ал кәсіпорындарға ондай есепі беруге тыйым салынады.

Кәсіпорындар құрылтайшылардың шешімі бойынша өзінің өндірістері мен шаруашылықтарын жеке балансқа бөлек қоюлары мүмкін. Бұл баланстардың активтері мен пассивтері кәсіпорындардың негізгі қызметі бойынша жасалған жалпы балансқа енгізіледі. Отау (еншілес) кәсіпорындар өз алдарына бөлек баланс жасайды.

Кәсіпорындардың беретін есебі жедел-статистикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық есепке алудың деректері бойынша сипаттайды. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталған жинақтау және талдау еептерінің алып сипаттайды. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай, есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.

Баланста және басқа да берілетін есептерді уақытында әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттарын, белгіленген материалдық және басқа есептерді кестеге сәйкес әрі толық көлемде беруін қамтамасыз етуге тиіс.

Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызды ролі бар. Берілетін есеп тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдердегі есептік тізімдерде жинақталған бастапқы құжаттардың деректері бойынша жасалуға тиіс. Есептік тізімдерде талдау деректері болуға тиісті екендігін есте ұстау керек, оларда есеп беру үшін қажетті жыл басындағы және аяғындағы ақпарат жинақталады.

2. Бухгалтерлік баланс — кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі үлгісі. Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің деректерімен салыстыру қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген номенклатурамен және бөлімдер мен баптардың топтамаларымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.

Баланс Бас кітапта не «Бас кітап» машина жазбасында көрсетілген шоттар бойынша толтырылған қалдықтар негізінде жасалады.

Баланс екі бөлімнен тұрады: актив және пассив. Активте айналым қаражатының және айналымнан тыс активтердің синтетикалық шоттары бойынша толтырылған қалдықтарды; пассивте міндеттемелер мен меншікті капиталды көрсетеді.

Сонымен қатар, баланста баланстан тыс шоттарда есепке алынатын қолда бар құндылықтар туралы анықтама келтіріледі. Анықтама баланстан тыс шоттар бойынша жүргізілетін есеп жүйесінің деректері бойынша жасалады.

Есепті жылдың аяғында баланс баптарының деректері белгіленген тәртіп бойынша жүргізілген түгендеу арқылы расталуға тиіс.

АУДИТ

3.1. Ақша қаражаттарының аудиті

Ақша қаражаттарына және өтімді активтерге жасалынатын қатаң бақылау жүйесі – ақпарат тұтынушылар экономикалық шешім қабылдау үшін пайдаланатын қаржылық қорытынды есепте бейнеленген мәліметтердің шынайлылығын қамтамасыз етеді.

Ақша қаражаттарын қорғау көптеген кәсіпорындар үшін маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Ақшаны жасырып алып кету оңай, сондай-ақ олардың меншіктік таңбалары болмайды және конвертацияланушылық қасиеті бар.

Ақша қаражаттарына ішкі бақылауды жүзеге асыру төмендегі міндетті қызметтерді атқарудан тұрады:

-ақша қаражаттарын жеке сақгау және оның жеке есебін ұйымдастыру;

-нақты ақшамен орындалған операциялардың барлығының дерлік есебін жүргізу;

-кассада ақша қаражаттарының тек қажетті ғана бөлігін сақтау;

-кассадағы ақша қаражаттарының қалдығын мерзім сайын тексеруден өткізу;

Келіп түскен ақша қаражаттарын бақылау

1.Ақша қаражаттарын төлеу операцияларын, нақты ақшамен жүргізілген опсрацияларды тіркеу жүмыстарын, кассадағы қалдық ақша қаражаттарын салыстырып тексеру бойынша жұмыстарды қызметкерлер арасында бөліп тарату. Мұндай бөліп тарату ұрлануға және жалған жазулар арқылы ақша каражаттарының жасырылуына жол бермейді;

2.Ақша қаражаттарының банк шоттарына келіп түсу сәтінен бастап оларды тұрақты және үздіксіз қадағалауды қамтамасыз ету үшін ақша қаражаттарының есебін жүргізу және оларды тіркеу операциялары бойынша жаупкершілікті қызметкерлер арасында бөліп таратуды бекіту.

Мұндай бақылау жүйесі ақша қаражаттары келіп түскенде кідіріссіз тез санауды, сол сәтте кідіріссіз тіркеуді, алынған барлық ақша қаражаттарын уақтылы депоненттеуді талап етеді.

3.Ақша қаражаттарының мақсатты пайдаланылуын басқару және бухгалтерлік жазуларды жүргізу қызметтерінің жүзеге асырылуына үздіксіз бақылауды қамтамасыз ету. Бұл бақылауға келесі шаралар кіреді: кассадағы ақша қаражаттарын күнделікті және кездейсоқ уақытта тексеру, жүргізілген ішкі ревизиялардың нәтижесі бойынша және келіп түскен ақша қаражаттары, төлемдер мен қалдықтар жөнінде күнделікі қорытынды есептер жасау.

Көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер кең ауқымдағы түрлі ремитенттерге (өзінің кредиторларына) ақша төлейді.

Соңғы уақытта электронды түрде ақша аударымдарын жүзеге асыру тиімділгі артып бұл әдіс кеңінен пайдаланылуда. Төлемдерді элетрондық жүйе арқылы аудару — бүл банктер арасындағы аударымдарды телефон, телеграф немесе компьютер арқылы жүзеге асыру жүйесі. Электрондық аударым біртүтас компьютерлік жүйе арқылы операцняның шоттар бойынша апарылуының аз уақыт аралығында жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Қағаз шығынының төмендігі, қателердің аз болуы және операциялық шығындардың төмендігі бұл әдістің басты артықшылығы болып табылады.

Әрбір есепті күнде немесе айдың аяғында ақша қалдықтарын тексеру міндетті болып табылады. Ақша каражаттарының әрбір сақталу орынына қарай шоттардың жеке ашылуы тексеру жүргізуді жеңілдетеді және қателерді тез арада анықтауға мүмкіндік туғызады. Тексеру процесі төмендегі кезендерден тұрады:

1. Кассадағы нақты акшаның қалдығының барын ақша операцияларына қатысы жок қызметкер кассирдің қатысуымен санауы тиіс және тексеру нәтижесі қүжатта бейнеленіп, оған тексеру жүргізілген құн жазылады және екі жақтың да қолдары койылады.

2. Іс жүзіндегі ақша қаражаттарының қалдығын бухгалтерлік шоттардағы бейнеленген қалдықтарымен сәйкестігін салыстыру. Анықталған кез келген ауытқушылық міндетті түрде салыстыру ведомосында көрсетіліп, себептері анықталуы қажет.

Кәсіпорынның пайдалануындағы әрбір есеп айырысу (валюталык) шотына, кассалық шоттар сияқты, міндетті түрде жеке шют ашылуы тиіс, бүл жағдай тексеру процесін жеңілдетеді және қателерді тез анықтауға мүмкіндік туғызады.

Есеп айырысу (валюталық) шоттарын тексеру процессі мынадай кезеңдерден тұрады:

1.Есеп айырысу (валюталық) шоттарынан алынған, бірақ шоттарда көрініс таппаған ақша сомаларын кайта тексеру (бұған банк қызметін пайдаланғаны үшін алымдар және аударым жасаған үшін алынатын комиссиондық алымдар жатады);

2.Жоғарыда аталған сомалардың есепте бейнеленуін қадағалау;

3.Есеп айырысу (валюталық) шоттарылдагы қалдықтарды (банк үзінділерін) бухгалтерлік есеп мәліметгерімен сәйкестігін тексеру

4.Есеп айырысу (валюталық) шотына жеткізілмеген аударымдар және чектер бойынша тексеру жүргізгенде уақыт айырмашылығын ескеру қажет.

5.Ақша қаражаттарының қозғалысы және қалдығы бойынша тексеру актісінде тексеру жүргізілген уақыт және тексеру жүргізген кәсіпорын мен банк қызметкерлерінің қолдары міндетті түрде болуы кажет.

Ақша қаражаттарының аудитінің мақсаты қолма-қол ақшамен операцияларды сақтау, жүргізу, және есептеу саласында заңдылықты сақтауын тексеру болып келеді.

Аудитте ең көп орынды касса мен кассалық операциялардың ревизиялары алады.

Бірнеше себептермен кассалақ опреацияларының аудитінің әдістерін меңгеру негізгі болып келеді:

— Ақша қаражаттары кәсіпорынның тез өтетін активтерінің бірі болып келеді;

— Ақша опреациялары массалық және тез таратылған болып келеді;

— Ақша опреациялары массалығы және тез таратылғаны кәсіпорынның шаруашылық қызметінің осы учаскесінде көптеген зияндарға және бұзуларға әкеледі. Қолма-қол ақшалардың жылжуы кассалық операциялар арқылы жүргізіледі;

— Еңбек ақысын төлеу;

— Административтік шаруашылық шығындарды төлеу үшін қаражаттарды беру;

— Есептегі тұлғаларға қаражаттар беру.

Кассалық операциялардың аудиторлық тексерістері еңбекті көп қажет етеді. Кассаның және кассалық операциялардың аудиті үш бағытта болады:

1) Қолма-қол ақша қаражаттарының инвентаризациялауы;

2) кассаға келіп түсетін ақша қаражаттарын уақытысында тексеру;

3) шығынға ақшаны дұрыс жазу зерттеу.

Серіктестікте кассаны аудиторлардың тексеруі болды. Аудитор қызметі қолма-қол ақшаны, бағалы қағаздарды бас бухгалтер Танатаров және касса жұмысшысының көздерінше тексеру жүргізді. Ақшаны санап болғаннан кейін акт құрылды және оның касса журналына, бухгалтерлік есепке сәйкестігін анықтады.

Ақашы көшіру бойынша кассалық операциялардың шығынға кассалық есепке тіркелген құжаттар бойынша тексеріледі. Тексеріс кезінде келесі құжаттар пайдаланылды:

— № 1 кассалық ордер «Кіріс касса ордері»;

— №3 кіріс және шығыс касса құжаттарының тіркеу журналы;

— №45 «Касса» шоты бойынша есеп регистрлері;

— Бас кітап;

— Ағымдағы жылдың баланстары.

Ақша қаражаттарының аудиті банктік операциялардың тексерісіне үлкен көңіл аударады. Аудиторлық тексерістің бұл сатысы банктегі ақша қаражаттарының шотындағы операциялардың заңдылығын тексереді.

3.2. Қорлар аудиті

Қорлар есебінің аудитінің негізгі мақсаты - олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады.

Өндіріс үрдісінде бірақ – рет қатысып өндірілген өнімнің өзіндік құнына құны түгелдей кіріп, оның материалдық негізін құрайтын қорлардың алатын орны өте зор.

Аудитордан әр тұрлі мақсаттарға қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиторлық дәлелдемелердің негізгі көздері мыналар болып табылады: бухгалтерлік есептің қолданыстағы заңнамасы, салықтар туралы және басқа да нормативтік-құқықтық актілер, бухгалтерлік есеп стандарттары, қаржылық есеп стандарттары, есеп саясатының қағидасы, бизнес-жоспар, өндірістік бағдарлама, қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп тізімдері.

Ішкі бақылаудың құрылымын түсіну үшін аудитор:

- Тауарлыы-материалды қорлар табиғатын анықтау мақсатымен, өткен жылғы жұмыс құжаттарына шолу жасау керек.

- Тауарлы материалды қорларға бақылаудың қалай жүргізілгендігін зерттеу.

- Қандай мәселе табылғанын зерттеу.

- Құралған сауалнама бойынша персоналдарға сұрау жасау.

Өзінің әдеттегі есебін және бақылау жұмысын атқаратын, клиент жұмысшыларын бақылау, аудиторға бақылау кезеңін және процедураны түсінуге мүмкіндік береді және олардың бәрі тәжірибеде қолданылатынына сенімділігін береді.

3.3. Ұзақ мерзімдік активтер

Ұзақ мерзімді активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай (өзгерте) алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізу барысында ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын өндірістік және әкімшілік қызметі орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады.

Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асырмай, қадағалау мүмкін емес.

Ұзақ мерзімді активтер оның амортизациясы мен тозуын есептеу бойынша екіге бөлінеді: негізгі құралдардың амортизациясы мен тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы мен тозуы.

Негізгі құралдардың аудиті деп негізгі құралдардың түскендігі, есептен шығарылуы, оған пайдалы қызмет мерзімі мен нақты құнының бағасы, амортизация мен тозуын есептеу, ішкі бақылаудың тиімділігін пайдалануды тексеру енеді.

Материалдық емес активтердің аудиті деп нақты ақшаның, оның қалыптасуын және оның құжатта анық көрсетілуін тексеруді түсіндіреді, оған пайдалы қызмет мерзімі мен нақты құнының бағасы, амортизацияны есептеу, шығудың негізділігі, есепті ұйымдастыру және кәсіпорындағы талдау мен ішкі бақылаудың тиімділігін пайдалануды тексеру енеді.

3.4. Еңбекақы төлем бойынша есеп айырысулар аудиті

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті еңбекақы төлеуде нормативтік құқықтық актілердің сақталуына бақылау жасау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады. Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 "Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу" шоты бойынша аналитикалық және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбекке ақы төлеуді есептеу жөніндегі алғашқы құжаттар уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары, еңбек демалысына төлемдерді есептеу, нормативтік құжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР "Еңбек туралы заңы", қызметкерлердің еңбегі жайлы мәселелер жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбек ақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б. басшылыққа алынады.

Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күніндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бух.баланстағы, бір уақытта Бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін анықтап бастаған жөн. Бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 3350 шот бойынша тізімдеме ведомосының жиынтық сомасымен кәсіпорын балансындағы көрсеткішімен салыстыру керек. Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабымен салыстыру керек. Сосын алғашқы құжаттардың анық сенімділігін , толтыру дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативтік құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.

Еңбекті уақыт бойынша төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле шарттарын қолданудың дұрыстығы, кесімді еңбекақы төлеуде жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерін орындау, нормалар мен баға қоюды қолданудың дұрыстығы тексеріледі. Еңбекақы төлеу есебі жөніндегі алғашқы құжаттарды тексергенде орындалған жұмыс есебі үшін жауапты лауазымды адамардың қойылған қолдары бар немесе жоқтығын, барлық деректемелер толтырылу дұрыстығын, құжаттарды тазартылып өшірілген түзетулердің бар немесе жоқтығын т.б. анықтайды.

Капитал мен міндеттемелер аудиті

Капиталдың құрылымы жарғылық капиталдан, резервтерден, төленбеген капиталдардан, эмиссиялық кірістен, бөлінбеген пайда мен қорытынды пайдадан тұрады, соның әрқайсысына аудитор тексеру бағдарламасын жасау керек.

Құрылтайшылармен есеп айырысу кезінде және жарғылық капиталды құру кезінде қателер туындауы мүмкін.

Олардың кейбіреулері:

- құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлесін уақытында немесе толық салмауы осы серіктестіктің ынталы адамдарының шағымы негізінде сот шешімімен таратылуына негіз болады.

- акционерлердің тізіміне өз уақытында кіргізілмеуі.

- құжаттардың негізгі нұсқасы нұсқасы немесе олардың заң жүзінде бекітілген көшірмелерінің болмауы.

- акционерлік қоғам мен серіктестіктер үшін жүргізілген маңызды келісімдердің акционерлер мен құрылтайшылардың жалпы жиналысының келісімінсіз жасалуы.

- құжаттардағы жазбалардың себепсіз және оны растайтын қолдарсыз түзетілуі.

Аудитті қорытындылау үдерістері болып, бүгінгі күні қолданыстағы заңдылықтарға сәйкес капиталды есептеуде табылған ауытқуларды жинақтап, оларды жою туралы жасалған ұсыныстар саналады.

Ішкі аудит

Ішкі мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау жүргізу қағидалары "Мемлекеттік аудит және қаржылық бақыла туралы" 2015 жылғы 12 қарашадағы ҚР Заңы 14 бабының 8 тармағына сәйкес әзірленді және ішкі мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау жүргізу тәртібін айқындайды.

Ішкі мемлекеттік аудит мынадай өзара байланысты кезеңдерден тұрады:

1) тәуекелдерді басқару жүйесінің негізінде мемлекеттік аудитті ұйымдастыруды көздейтін мемлекеттік аудит объектілерінің тиісті жылға арналған тізбесін қалыптастыру;

2) жекелеген мемлекеттік аудитті жоспарлау және оны жүргізу;

3) ішкі мемлекеттік аудит нәтижелері бойынша шешімдер қабылдау және құжаттар жасау.

2. Қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

1) аудиторлық іс-шара- ішкі мемлекеттік аудит қорытындылары бойынша есептер мен қорытындыларды дайындауға, жүргізуге, рәсімдеуге бағытталған іс-қимылдар кешені;

2) аудиторлық рәсімдер-аудит бағдарламасына сәйкес аудиторлық іс-шара барысында жүзеге асырылатын, аудиторлық іс-шара мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет іс-қимылдар;

3) аудиторлық дәлелдемелер- мемлекеттік аудтиорлардың жұмыстағы бұзушылықтардың және кемшіліктердің бар немесе жоқ екенін анықтауына негіз болатын, заңдылығы, анықтығы және қолжетімділігі ескерілген нақты деректер, сондай-ақ аудиторлық есепте жазылған фактілерді растайтын өзге материалдар.

Ішкі аудит қызметтері мынадай мемлекеттік аудит түрлерін жүзеге асырады:

1) тиімділік аудиті- мемлекеттік аудит объектісінің қызметін тиімділік, үнемділік, өнімділік және нәтижелілік нысанына бағалау және талдау;

2) сәйкестік аудиті- мемлекеттік аудит объектісінің ҚР заңнамасының нормаларын, сондай-ақ оларды іске асыру үшін қабылданған квазимемлекеттік сектор субъектілерінің актілерін сақтауын бағалау, тексеру.

4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ТАЛДАУ

Кесте – 2.1 Ұйымның негізгі экономикалық көрсеткіштері

ҚОРЫТЫНДЫ

Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:

1) көлденең талдау;

2) тікелей талдау;

3) трендтік талдау;

4) салыстырмалы талдау;

5) факторлық талдау;

6) қаржылық коэфициенттер әдісі.

Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайда талдауда экономикалық, сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға мүмкіндік береді.