ХХ 20-30жж. Казакстандагы мэдениеттiн дамуы.

1924ж «Сауатсыздыкты жою» когамы уйымдастырылды. Ол тiкелей ересектердi сауаттандырумен айналысты. 1928ж аягында республикада сауаттылар саны 25%болды. 1931ж 15пен50жас аралыгындагыларды мiндеттi турде жаппай окытуды енгiздi. Республиканын курылганына 20ж толу карсанында жасы 50-ге дейiнгi ересек адамдардын сауатсыздыгы негiзiнен жойылды. Букiл елде балаларга мiедеттi турде 4 жастын бастауыш бiлiм беру жэнiнде зан кабылданды. Бул зан Казакстанда жузеге аса бастады. Ынтасы бар адам 7жылдык, 10жылдык (орта) мектепте окыды. 20ж басынан бастап техникумдар ашыла бастады. Алдымен педагогикалык техникумдар ашыла бастады. 1925ж саны 14 болды. 2000нан астам болашак мугалiмдер окыды. Ауылшаруашылык, дэрiгерлiк, энеркэсiп мамандыктар беретiн 11 техникум жумыс iстедi. 1920ж Казакстанда тунгыш жогаргы оку-орны-Казак педагогика институты ашылды. (казiргi Абай атындагы Алматы университетi). Iле-шала малдэрiгерлiк, зоотехникалык, а/ш-к, медицина институттары ашылды. 20-30жжКазаакстанда гылымнын дамуынын жана кезенi басталды. 1920ж Казакстанды зерттеу когамы курылды. Затаевич, Асфендияров, Диваев, Байтурсынулы, Жубанов, Аймауытов, Жылдыбаев галымдар белсене катысты. Кэкшетау, Петропавл, Орал, Орда калаларында когамнын филиалдары жумыс iстей бастады. Когам казак жазуларын жетiлдiру, казак тiлiнде окулыктар даярлау, орыс тiлiндегi окулыктарды аудару жумысын колга алды. Казак халкынын тарихы мен этнографиясын, археологиясын баяндайтын кiтаптар басылып шыкты. Белгiлi тарихи орындарды казу, тарихи ескерткiштердi зерттеу жумыстары басталды. Алгашкыларынын бiрi болып Тараз каласынын орны казыла бастады. Денсаулык саласындагы гылыми-зерттеу жумысы жаксы жолга койылды. Жер койнауы мен пайдалы казбаларын зерттеу ушiн гылыми экспедициялар уйымдастырды, бул экспедициялар Караганды мен Экiбастуздын кен орындары, Ащысай коргасын, Ембi мунай аймагы зерттелдi. 1938ж КСРО гылым акадкмиясынын казак филиалы курылды. 20-30жж. Казак эдебиетiнiн дамуында кэрнектi роль алды. Сейфуллин, Майлин, Байтурсынов, Мусiрепов, Эуезо улес косты. Казактын акын-жазушылардын шыгармалары жарык кэрдi. Сейфуллинiн «Советстан», «Кэкшетау», Мукановтын «Сулушаш», Жансугiровтын «Кулагер», Байзаковтын «Куралай сулу» сиякты поэмалар, Аймауытов «Карткожа», Майлин «Азамат Азаматыч», Эуеов «Караш караш окигасы», Ерубаев «Менiн курдасым», Мустафин «Эмiр мен элiм» деген шыгармалары улкен орын алды. Драмалык шыгармалар театр сахнасына шыкты, Эуезов «Айман Шолпан», «Тунгi сарын», Майлин «Жалбыр», Мсмiрепов «Козы Кэрпеш-Баян сулу», Аймауытов «ансапкорлар мен ел корганы» т.б. Нурпей с Байгашин. Кошкарбаев, Иса Байзаков, Жабаев, халык батырлары, тэнкерiс, жана экiмет енбек ерлерi туралы жырлар, поэмалар шыгарды. Казакстанда баска улттар эдебиет де одан эрi дамыды. Шуховтын «Ащы эзек», «Эшпендiлiк» деген шыгармалары мэлiм болды. Уйгыр эдебиетiнiн негiзiн салушылардын бiрi Элиев. Уйгыр ауыз эдебиетiнiн жинагын шыгарды. Хамраев тунгыш уйгыр романын жазды. Казак жазушылары орыс, украин, татар, немiс шыгармаларын казак тiлiне аударып таратты. Акмола, Семей, Петропавл, Алматы, Орал, Костанайда клубтар, халык теартрлары уйымдаса бастады. Эн-куй энерiн зеттеуге Затаевич кэп енбек сiнiрдi. Сонын негiзiнде «Казак халкынын 1000 энi» «Казактын 500 куйi мен энi» деген жинактар шыгарды. 1925ж Парижде, 1927ж Германияда эткен саз, энер кэрмелерiнде казак эншiсi Эмiре Кашаубаев озiнiн энерiмен Еуропаны тан калдырды. 1926жУлттык тунгыш театр ашылды. Театрды талантты драмашы режисер эртiс Ж.Шанин баскарды. 1930ж Алматыда тунгыш уйгыр сазды драма театры, 1937ж Кызылордада корей театры ашылды. 30ж Казакстан кино энерiнiн негiзi салынды. «Востоккинонын» Алматы бэлiмшесi «Турксиб», «Жайлауга», «Дала эндерi», «Жут» фильмдерiн шыгарды.            

1924ж «сауатсызды жою» қоғамы ұйымдастырылды.Ол ересек адамдарды сауаттандырумен айналысты.1931ж 15 пен 50 жас аралығында міндетті түрде жаппай оқытуды енгізді.Бүкіл елде 4 класстық бастауыш білім беру заңы қабылданды.Ол заң Қ- да жүзеге асырылды.Одан кейін 7 жыл,10жылдық болды.Қазақ мектептерін дамытуға Байтұрсынов,Сәтбаев,Дулатов т.б оқулықтар жазды.1928ж Қ-да тұңғыш жоғарғы оқу орнының саны 20 жетті.20-30ж қазақ жазушыларының тамаша шығармалары жарық көрді.Сейфуллиннің «көкшетау» ,Жансүгіровтың «құлагер» т.б шығармалары жазылып,театр сахнасында көрермен көңілінен шықты.Қазақ халқының ән күй өнерін зерттеуге Затаевич көп еңбек сіңірген.Ол халық әндерін жазып,нотаға түсірген.Соның негізі «қазақ халқының 1000 әні, қазақтың 500 әні мен күйі» деген жинақтар шығарылды..1922ж халық арасынан тамаша жыршылар,әншілер шыға бастады.1927ж Әміре Қишаубаев бүкіл еуропаға танымал болды.1926ж қазақтың тұңғыш театры ашылды.30ж қазақтың кино өнері салынды.Онла « жайлауға», «Түркісіп» т.б фильмдер шығарылды.1938ж «ленфильм»студиясыарқылы«амангелді»киносыжасалды. 

75 Қазақстан ҰОС майдандарында.

 Қазақстандықтар соғыстың алғашқы минутында батыс шекарада жаумен шайқасқа қатысқандардың арасында да Берлинге Рейхстаг үйіне шабуыл жаса-ң арасында да бар еді.Қазақстандықтар Одеса, Минск, Севастополь үшін шайқасты. Мындаған кеңес жауынгерлері мен офицерлерінің табандылығы мен ерлігіне қарамастан соғыс алғашта қайғылы жағдайда өрістеді. Соғ-ң алғ. ай-да ауыр жеңіліске ұшырауымыздың себебі көп еді. 1941ж жазғы ұрыстарда шығын мен жеңілістерге қарамай Кеңес әскерлері гитлершілердің блицкриг жоспарын іске асыртпай тастады, ал Мәскеу түбіндегі жеңіс соғыстың барысында түбірлі бетбұрыс жасаудың бастамасын қалады. ҰОС-ғы ерліктері үшін 11600 адамға Кеңес Одағ-ң батыры атағы берілді, олардың 497-і қазақстандық, соның 97 қазақ. Қаз-ң ішінен бірінші болып, 1941ж 22 шілдеде К-с Одағ-ң батыры атағы 19-танк дивизиясының командирі генерал-майор Семенченкоға берілді, ең соңында мұндай атақ фанфиловшы, аға лейтенант Б.Момышұлына берілді. Ерекше ерлік көрсеткен төрт жауынгер: ұшқыш-штурмовиктер Бегельдинов, Беда, Павлов, Луганский К-с Одағ-ң батыры атағын 2-реттен алды. Жеңіс туын рейхстаг төбесіне тіккен 756-атқыштарполкі Қызыл Ту ор-н алды.

76.Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстанның экон.Қарағанды көмір бассейінің ҰОС жылдарындағы ролі.

Неміс әскерлерінің КСРО-ға терең бойлап кірген,Еділ бойындағы шайқастар кезеңінің өзінде майдан шебі Қ-ға жеткен жоқ.Соғыстың 1 күнінен Қ-н оның арсеналдарының біріне айналды.Мұның өзі жалпы одақтық экономияға,өндірістік барлық саласына да оның үлесін арттыруды талап етті.Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті .4жыл ішінде олар 34 млн тонна көмір шығарды,бұл бассейінің бүкіл өмір бойы шығарғанынан 3 млн тонна артық еді.Респ мыс(35%) ,қорғасын (85%) өндірудегі жетекші орнын сақтап қалды.1941-45ж барлығы 460 зауыт,фабрика кеніш,шахта ж/е жеке өндірістер салынды.Бұлардың қатаврына көшіріп әкелінетін,оның ішінде металл өңдейтін ж/е машина жасайтын зауыттар қосылды,олар миналар,снарядтар,бомбалар ,радиостанциялар ж/е басқа қарулар мен әскери техникалар шығарды.Қ-н индустриясының жалпы өнімінде металл өңдеу мен машина жасау саласының үлесі 1940ж 16 –дан 1945 35% дейін өсті.Жалпы алғанда респ өнеркәсіп өндірісі соғыс жылд 37%өсті.Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің еңбек жағдайы мен міндеттері күрт өзгерді.Ең қиыны кадрлар туралы мәселе болды:майданға аттанған Қ-ң шамамен үштен екі бөлігі ауылдар мен салалардан кетті.Әскер қатарына шақырылған еркектердің орнын негізінен әйелдер басты.Соғыстың аяғына қарай көптеген колхоздарда жұмыс істеп жүрген-ң 70-80% әйелдер болды.Еңбеку күн тапқан әйелдердің саны 1940ж 20607 1945ж94202 жетті.Құрғақшылық болған 1943ж өзінде Ақтөбе обл «құрман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тарының гектарынан 202 қап өнім алып,д.ж рекорд жасады.Қызылорда обл «авангард» колхозының звено жетекшісі Ы. Жақаев күріштің гектарынан 172 қап өнім алды.Мұхамедиева қызылшаның гектарынан 600 қап өнім алды..Қ-ң ауыл-село еңбеккерлері өздерінің патриоттың ж/е еңбек парызын өтеді. 1941-45ж олар майдан мен елге 5829 мың тонна астық,734 мың тонна ет ж/е басқа азық түлік,өнеркәсіп үшін шикізат берді.Соғыс кезінде қоғамдық мал басын толықтырудың маңызды көзі ауылшаруашылық артелі мүшелерінің жеке малын күштеп контракциялау болды.Мыс:тек 1942ж ғана колхоз фермаларын толықтыру үшін колхозшылардан 600 мыңнан астам төл сатып алынған.Қ-н колхозшыларының малы 1940-43ж дейін 2,5 есе өсті.Тылдың майданға көмегі жауынгерлердің жағдайын жақсартып қана қоймай оларды рухын көтерді 77 Бейбіт құрылысқа көшу. 1946-50 жж Қаз-ғы қоғамдық-саяси өмір.Бейбіт өмірге көшу экономиканы қайта құруды талап етті. Бірақ мемлекет басшылары Германияны жеңгеннен кейін соғысқа дейінгі экономикалық форма мен саяси өмірге қайтып келді. Соғыстан кейінгі жылдары Қаз-н экономикасы көптеген қиыншылықтарға кезікті. Халықтың КСРО-ның батыс өңіріне қайтуынан кейін өндіріс орындарын жұмыс күштерімен қамтамасыз ету үлкен проблемаға айналды. 1946ж Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты іске қосылды, Екібастұз көмір алқабы құрылысын аяқтады. Транспорт желісі де дами бастады, 1950ж Мойынты-Шу темір жолының құрылысы аяқталды. 1949 жылы көктемде Алматыда автоматикалық телефон станциясы іске қосылды. Бүкіл аудан орталықтары телефондармен қамтамасыз етілді. Өндірістен гөрі ауыл шаруашы-ғы жағдай ауыр болды. Қаз-н аккупациядан зардап шеккен аудандарға көп көмек көрсетті: 17.5 мың бас ірі қара мал, 22 мың жылқы, 350 мың қой берілді. Тәркілеу сипаттағы 1947 жылы ақша реформасы бәрінен бұрын ауыл шарушы-на теріс әсер етті. Ақша массасы үш есе азайды, бірақ ақша айырбастау жүйесі шаруаларды банкротқа ұшыратты. Бірақ 1947 жылы ақша жүйесі тоқтатылғанымен, мемлекетте жаңа аштық басталды. 1950ж колхоздарды үлкейту жөніндегі жаңа ауыл-шару-қ реформасы қабылданды. Осының салдарынан Қаз-ғы колхоздар саны 1945 жылы 6773 тен 1952 ж 2047 ге дейін қысқартылды. Жұмысшылардың төлем ақысы 1950 ж 1940жылға қарағанда 1.5 есе артқан, бірақ тауар бағасы з есе артқан. Колхозшылар өз еңбектері үшін 4 есе аз алған. Ал қаладағылар 4 есе артық алған колхозшыларға қарағанда. 1943ж шыққан “Қазакстан тарихы” мемлекет басшыларының сынаған нысанына айналды. Е.Бекмахановтың “19 ғасырдың 20-40жж Қазақстан” (1947) деген монографиясында айтылған оның көзқарастары буржуазияшыл-ұлтшылдардың концепцияларының дамытылған түрі – саяси зиянды деп жарияланды. Бұл кітапты айыптау туралы “Правда” газетінде жазылды. Бекмахановпен бірге М. Ауезов, Қ. Сатпаев, Е. Исмаилов, Х. Жұмашев, А. Жұбанов-та іздетілді. 1951 ж сынға ұлттық эпостарда түсті. Сонымен бірге “Қобыланды”, “Ер - сайын”, “Шара батыр”, “Ер Едіге” және т.б.. феодалдық және хандарды жақтайтын шығармалар деп жарияланды. Бұл жаңа репрессияны тек Сталиннің өлімі ғана тоқтатты.

82. 1970-1980 жылдардагы Казахстандагы алеуметтiк-экономикалык дамудагы кайшылыктар мен киыншылыктар.

70-80 жылдары Кеңес Одағында қос қабат қайшылықты жағдай қалыптасты: оның бұрын-соңды еш уақытта дәл осындай аса қуатты қорғаныс қабілеті болып көрмегенеді, бірақ нақ осыған байланысты соғыс қатері, ядролық шабуылға ұшырау қаупі бұрынғыдан да анағұрлым ұлғая түсті.

КСРО-дағы саяси ахуалдың өзгеруі экономикалық реформалар мүмкіндігін айтарлықтай тарылтты, ал кейіннен олардың мүлдем тежелуіне әкеп тіреді.Экономиканы бір орталықтан басқару әдісі жаңалық ойлап табу мен жүзеге асыру арасындағы жолды шамадан тыс ұзартып жіберді. Республикада бұрынғысынша шикізат өндірісіне біржақты бағдар ұсталды. Қазақстан Компартиясы 9-12 съездерінің шешімдері бұрынғы құрылым мен ғылыми-техникалық саясаттың сақталғандығын көрсетті. Пайдалы қазбалар мен қуат көздерін өндірудегішикізат пен қуатты пайдалану тиімділігі төмен болды.70-80 жылдарда ауыл шаруашылығы жөнінде ауқымды шешімдер қабылданды. Ал оның нәтижесі: ауылшаруашылық өнімдерді өндіру ұдайы төмендеді: ол 9 5-жылдықта 13%, 11 5жылдықта 0,4% дейін құлады. Ауыл шаруашылығы тиімділігі төмендігінің басты себебі шаруалардың өз еңбегінің жемісін өздері көре алмайтындығынан еді.

78. Казахстанда тын жэне тынайг тын жэне тынайгу жэне онын натижелерi. Тың жерлерді жаппай игеру бағыты КОКП Оратлық Комитетінің 1954 жылғы қантар-наурыз пленумыңда анықталды. Пленум қабылдаған “Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру туралы, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы” қаулы бойынша ҚР-да, Сібірде, Уралда, және Солтүстік Кавказда астықтық дақылдардың егіс көлемі күрт өсуге тиісті болды. Жаңа жерлерді игеру есебінен 1954-1955 жылы одан 1100-1200 млн. пұт астық алу белгіленді.

1954 жылдың тамызының басына қарай КСРО-да тыңды игеру жөнінде белгіленген тапсырма орындалды: 13,4 млн. га жаңа жерлер, оның ішінде ҚР-да 6,5 млн. га жер жыртылды. 1954 жылғы тамыздың 13-інде КОКП Оратлық Комитеті мен КСРО Министірлер Кеңесі “Астық өндіруді молайту үшін тың және тыңайған жерлерді одан әрі игеру туралы” жаңа қаулы қабылдады. Онда 1956 жылы тың жерлердегі егістік көлемін 28-30 млн. гектарға жеткізу міндеті қойылды. Ғалымдардың тың жерлерді осыншама кең көлемде игеру өзін-өзі ақтамауы және табиғатқа үлкен зиян келтіріуі мүмкін деген ескертулерін ешкім есепке алмады. 1955 жылы жоспардағы 7,5 млн. гектардың орнына тағы 9,4 млн. га жер жыртылды. Тың жерлердін басым көпшілігі негізінен ҚР-дың солтүстігіндегі 6 облыста-Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшктау, Торғай және Павлодар облыстарында жүзеге асырылды.1954 жылы МТС-тер мен бұрынғы қосымша колхоздардын күшімен 4,847 мың гектар, ал совхоздардың күшімен3684 мың га жаңа жерлер жыртылды. Сонымен екі жылға арналған мемлекеттік жоспар не бары бір жылда артығымен орындалды.Нәтижелері: Қазақстан жеріне бүкіл одақтан мамандардын келуі, жаңа жолдар салынып жаңа елді мекендер құрыла басталды. Бұнымен қоса оның жағымсыз жақтары да болды. Мамандармен қоса ҚР-ға көптеген қылмыскерлер мен оңай пайда табуды көздеген арамтамақтар да келген. 50-60 жылдардың басында әлі де экономикасы нығая қоймаған колхоздарға ауыр да әділетсіз шарттармен таратылған МТС-тердін техникасын сату ауыл шаруашылығы өнімдерінің күрт төмендеуіне әкеп соқты. Жетіжылдыққа (1959-1965 жылдар) белгіленген жалпы өнімді 70%өсірудің орнына 15 процент-ақ өнім алынды. Экологиялық тепе-тендікті бұзу өте ауыр жағдайға душар етті. Топырақ эрозиясы күшейді, жердің құнарлы қабаты (гумус) желге ұшты.Жайылымдар мен жем-шөп дайындайтын жерлер қысқару нәтижесінен мал шаруашылығы шығынға ұшырады.

80 1950-70жж. Қазақстанда өнеркәсіптің дамуы.

Көп салалы өнеркәс-і бар республикамыз соғыстан кейін халық шаруашылығын бейбіт бағытқа көшіруге, азаматтық өндірісті арттыруға кірісті. 4-ші бесжылдықта бір жыл ішінде ғана халық шаруашы-на жұмсалған күрделі қаржының көлемі 1941-1945жж екі есе, оның ішінде өнеркәс-те жұмсалғанын күрделі қаржы шұғыл артты. Қаз. соғ. зардаптарын шеккен аудан-ы қалпына келтірудің тірек базасы болды. Оларға металл, шикізат, отын т.б. жіберілді. Ауыр индус-ң кәс.орын.ры салынды. 6 жаңа көмір шахтасы Қаратан және Мұнайлы кәсіпшіліктері қатарға қосылды, Ақтөбе балқыту зауытының қуаты күшейді. Жергілікті отынға негізделген энергетика дамыды.

Электр қуатын өндіру 1940ж. 0.6млн. киловат сағ. 1950ж. 2.6кв. өсті.Жеңіл және тамақ өнерк. одан әрі дамыды. 50ж. Қаз-ң экон. Күш-қуатының өсуі үшін алғышарттар жасалды, бұл жылдары халық шаруашылығының материалдық- техникалық базасын нығайту, шару. Айналымға жаңа ресурстарды тарту шар-ы ж. асырылды. Бірақ жеңіл және тамақ өн. Сала-на тежеу жасалып, шикізат пен тамақ он. сал. Озық қарқынмен дамытылды. 700к-н қатарға қосылды. Өскемен қорғасын-мырыш ком, Жезқазған байыту ком. ,Ертіс өз. су-электр станц. ,Қарағанды жылу-электр станц. бар. Жаңа көмірлі аудандар(Саран, Шерубай-Нұра, Шахан) игерілді. 1960ж. қаз-да , 1950ж. 17.3 т-дан 32.3млн.т. көмір өндірілді. Электр қуаты 10.6кв. жетті. 60ж.Қаз-да бұрын болып көрмеген өнеркәсіп құрылысы өн-п жүр-ді. 445 цех және кәсіпорын іске қосылды. Рес-а қара және түсті металлургия, мұнай-газ, химия және мұнай химиясы шапшаң дамыды, титан, магний, кокс, каучук т.б. жаңадан өнеркәсіп салалары п-б. Қаз-ң жетекші саласы қара металлургия болды. Сакалов-Сарыбай кен-байыту комбинаты іске қосылды. Хромит рудасын шығару 1орын, темір және марганец 3-ші орын алды. Түсті металлургия одан әрі дамыды. Тиминск руднигі және Лениногор полиметалл комбинатында мырыш заводы, Жезқазған кен-мет. ком. Елдегі аса ірі №55 және №57 шахталары қат. қосылды. Өскемен қорғасын-мырыш және Балқаш кен-мет.ком. қуаттары кеңейтілді. Мұнай шығаратын өнеркәс. қуаты да шапшаң дамыды. Қарсақ, Таңатаров кеніштерінің пайдалануын-ғы берілу арқасында 1965ж мұнай шығару дәрежесі 3 млн т болды. Ал 1970ж.мұнай шығару 10 млн т-дан асты. Хром қоспаларының зав.өнімі 3 есе артты. Атырау химия зав.іске қосылды. Көмір өнеркәс.одан әрі дамыды. Кокстелетін көмір шығару 68 процентке артты. Қаз-ң машина жасау өн.дамыды. 1959-1965жж рес-да 195 т.көмір шығаратын өндірістік қуат қатарға қосылды, трактор зауыты қатарға қос-ды, рес-да өз тракторын жасаудың негізі қаланды. Қазақселмаш зауытында ау.шар. машиналары бөліктерін шығаруға мамандарылған, жаңа машина мен жабдықтар шығару шерілді. Осыған қарамай рес-да маш.жасау жеткіліксіз дамыды. Жеңіл өн-е бірсыпыра кәс.орын-р Алматы мақта-мата комбинаты, Жамбыл былғары аяқ-киім комбинаты қат.қос-ды. 60ж бастап күрделі құрылыс көлемінің өсуі, құрылыс индустриясының жасауды талап етті. Егер 1955ж 365 т.цемент шығ-са, 2 зауыт болса, 1965ж 5 зауыт Қарағанды,Ақтөбе,Семей, Өскемен, Шымкент жұм.іст. Цемент өндіру 11 есе өсті.

93.КР Конституциясын кабылдау (1995).

1995ж 30 тамызда букiлхалыктык референдум аркылы КР жана конституциясы кабылданды. Демократиялык жэне кукыктык катынастар жолындагы кукыктык кедергiлер толык жойылып, елiмiздiн эркениет жолына тусуiне кен жол ашылды. Казакстан таза президенттiк республикага айналды. Кос палатадан туратын туракты парламент курылды. Укiметтiн ролi артты. Азаматтардын кукыктары мен бостандыктары ныгайды.

84. 80-жылдардагы Казахстандагы саяси омiр жэне улттык катынастар 1986 жылдагы Желтоксан окигалары.

1986 жылғы желтоқсанның 16-сы күні таңертенгілікте ҚКОК-нің 5-пленумы болды. Пленумды КОКП ОК-нің хатшысы Г. П. Разумовский жүргізді. Күн тәртібінде бір ғана – ұйымдастыру мәселесі тұрды. Пленум бар болғаны 18 минутқа созылды. Республиканы ширек ғасырға жуық басқарған саяси қайраткерді ауыстыру сияқты аса маңызды мәселелердің бірі осыншалықты қысқа мерзімде шешілді. Д. А. Қонаевтің орнына Г. П. Разумовскийдің ұсынысы бойынша бұған дейін КОКП-ның Ульяновск облыстық комитетінің бірінші хатшысы болып істеген, республикаға мүлдем бейтаныс адам Г. В. Колбин тағайындалды. Орталықтың мұндай волюнтаризмімен Қазақстан бірінші рет кездесіп отырған жоқ еді.

Желтоқсанның 17-сі күні таңертен Алматыда жаппай толқу басталып, кейінрек ол республиканың басқа да қалаларына тарады. Г. В. Колбин республиканың жоғары басшылығына тағайындалуы толқу үшін сылтау ғана еді. Наразылыққа жылдар бойы қорланған себептер түрткі болды. Халықты ашындырған Орталықтың дәстүрлі өктемдік әрекеттері мен қайта құру жариялаған демократиялық принциптер арасындағы қарама-қайшылықтар еді.

Шеру бейбіт және саяси сипатта болды, онда басқа халықтарға қарсы атой салушылық, мемлекеттік құрылысты жоюға деген үндеулер болған жоқ. Әміршілдікке дағдыланған республика басшылары әу баста-ақ жастармен тең құқылы келісімге бармады және олардың пікірін тыңдағысы келмеді. Саяси наразылықты өкімет билігіне төнген қатер деп бағалап, олар бұған Алматы гарнизонын жаунгерлік дайындыққа келтіріп, сан жағынан демонстраннтардан әлдеқайта көп күштемен орталық аланды қоршап алумен жауап берді. Демонстрацияны тарату кезіңде сойылдар, кіші саперлік күректер, үйретілген иттер, су шашатың машиналар пайдаланылды. Уақытша ұстау бөлмелері мен арнайы бөлімдерге, тергеу бөлімдеріне жеткізіліп, қаланың сыртына әкетілген адамдардың саны 8,5 мыңнан асты. 1987 жылғы шілдеде КОКП ОК “Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие берудегі жұмыстары жайлы” қаулы қабылдай отырып, 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларын “қазақ ұлтшылдығының көрінісі” деп бағалады.

85.Қ-ғы ядролық полигондар.Арал қасіреті.

Семей,Қарағанды,Павлодар обл-ң түйіскен тұсында орналасқан Семей ядролық полигоны Қ жерін молынан қамтыды.Ядролық жарылыс алғ рет 1949ж 29 тамызда болды.Әр экспериенттік қондырғымен, оны жер астында сынақтан өткізу құны орта есеппен 30 млн тең.Полигон айналадағы табиғатқа,адамдардың денсаулығына аса қатерлі еді.Дәрігерлерге рактан,лейкоздан ж/е иондаушы реакцияға байл туындаған басқа да аурулардан қайтыс болғандарға дәл диогноз қоюға, медициналық зертеулер жүргізуге тиым салынды. Полигон әрекеті салдарынан келген зардап көлемі туралы мәліметтер жасырын ұстанды.Полигон маңайында тұратын халықтың әр түрлі ауруларға шалдығуы жиеледі.1969-1970ж Маңғыстау обл-ң аумағында да халықтан жасырын түрде Кен жыныстары 3 жерасты ядролық сынақ өткізілді.Арал теңізі атырабында өндіргіш күштерді орналастыруда жіерілген стратегиялық қателіктер,жер ж/е су қорын есепсіз пайдалану т.б салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейінгі аумақта құрғап,жалаңаш қалды.Теңіз суының тұздылығы 3 есе өсті.Балық өнеркәсібі құрыды.Құрғап қалған теңіз түбінен тұз Бен шаңның көтерілуі күшейе түсіп,Арал аймағының климаты күрт нашарлады.Бұл халықтың тұрмыс жағдайы мен денсаулығына қатер төндірді.Адам өлімі көбейді.Аймақ тұрғындарының 80% әр түрлі сырқатқа шалдықты.Бұл экологиялық апатіс жүзінде ұлттық генетикалық өсіп-өнуі мүмкіндігін сақтап қалу туралы мәселе көтеруге мәжбүр етті,өйткені Арал аймағы негізінен республикалық байырғы халқы-қазақтар мекендеген аудан.

86.КСРО-ң ыдырауы.Егеменді тәуелсіз Қ-ң құрылуы.         

80ж аяғында Кеңес мемл ыдырай бастады.Респ. парламентінің қазақ тіліне мемл тіл дәрежесін берген «Қазақ КСР-ң тіл туралы» заңы 1989ж 22 қыркүекте қабылдады..1990ж 24 сәуірде респ Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-ң Президенті лауазымын белгіледі,парламент сессиясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н.Ә.Назарбаев сайланды.Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым салу ,Ұлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қ-да демократиялық қайта құрылыстар жүргізудің өзіндік бір белесі болды.1990ж 25 қазанда респ Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-ң мемл егемендігі туралы Деклорация қабылдады.1990ж желтоқсанда 4 респ-Ресей,Украина,Белоруссия ж/е Қ-н егеменді мемл-р одағын құру туралы инициатва жасады,Новогарев келісімін талдап жасау жөнінде бірлескен жұмыс басталды.1991ж тамыздағы оқиға бұл жұмысты үзіп жіберді,КСРО-ң күйреуін ж/е бұрынғы одақтас респ-дың оның ішінде Қ-ң егемендік алуын шапшаңдатты.КОКП,оның бір бөлігі Қ-н компартиясы тарихы аренадан шықты.1991ж 1 желтоқсанда Қ-н тарихында тұңғыш рет респ Президентін жалпы халықтың сайлау өтті.Н.Ә.Назарбаев Президент болды.1991ж 2 қазанда қазақ жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы 40 жыл өмір сүргенде тұңғыш рет одан ғарышқа 1-ші ғарышкер Т.О.Әубәкіров ұшты.1991ж 10желтоқсанда тұңғыш бүкіл халық сайлаған Президент қызметіне кірісті,ал 1991ж 16 желтоқсанда қазақтың Кеңестік социалистік респ-сы Қ-н респ болып аталды.Орта Азия мен Қ-н респ басшылары Ашхабадта кездесіп,Беловеж келісіміне,оның құқықтық жақтарына талдау жасады,жаңа достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға әзірліктерін білдірді.1991ж 21 желтоқсанда Алматыда бұрынғы Кеңес одғының құрамына кірген тәуелсіз мемл басшыларының кеңесінде ТМД-ны құру туралы келісімінің хаттамасына қол қойылды.Қ-н тәуелсіздік алғаннан кейін егемен мемл ретінде халықаралық аренаға шықты.1992ж 3 наурызда Қ-н Б.Ұ.Ұ-на кірді. Біздің мемл жүзден аса ел таныды,олардың көмегіме елшілік ж/е өкілеттік дәрежесінде дипломатиялық қатынас орнатылды.Респ ядролық қарусыз мемл дәрежесін алды.1992ж күзде Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы өткізіліп,оған 10млн қазақ халқының өкілдері жиналды.1992ж мемл рәміздер қабылданды.1993ж 28 қаңтарда Жоғары Кеңес Қ-н Конституциясын қабылдады.1995ж 30 тамызда бүкілхалықтың референдуінде Қ-н респ-ң жаңа Конституциясы қабылданды.  

88. КР-сы Халыкаралык аренада. Казiргi кезендегiКазакстаннын сырткы саясаты.

Шыгыс - эр килы эркениеттер элемi. Ондагы Жапониянын алатын орны ерекше. Ол Азиялык жанарудын кэшбасшысы. Бугiнгi танда элемнiн бул бэлiгi аса жогары дамыган елдер ушiн сырткы сауданы кенейтiп берер кенiстiк болып отыр, сондыктан да ол «аса iрi жана базарлар» атанып отыр. Оган Кытай, Индонезия, Онт. Корея,Индия, Туркия кiредi. Казiрдiн эзiнде Американдык экспорттын 270млрд. доллар курайтын 60% осы аймакка шыгарылады. Азиядагы жедел дамудын бiр улгiсiн кэрсетiп жаткан ел-Онт. Корея. Ол нарык экономикасынын еркiн кэсiпкойлыктын жэне дэйектi бэсекесiнiн негiзiн калай мемлекеттiн эзi салып бере алатындыгыг кэрсеттi. Кореяда гана мемлекет нарык аясын калыптастырып, табанды жэне жедел дамудын уйыткысы бола алды. Онт. Корея Конституциясындагы: «мемлекет экономикалык эмiрдi жуйелейдi жэне багыттайды», - деген кагида халыкшаруашылыгынын барлык саласына мемлекеттiн батыл араласуына жагдай тугызды. 

89. Экономиканы тұрақтандыру бағдарламасы.

1998ж.бастап біз зейнетақы жүйесіндегі,мемл\к қызметтегі,сот төрелігіндегі, білім беру мен денсаулықты сақтау дағы ұзақ мерзімді реформаларға кірістік.Ауылда да айтулы өзгерістер жүзеге асырылды.Алайда біз 1997-98 әлеуметтік қаржы дағдарысының соққысына ұшырадық.Зауыттар тоқтап қалып,зейнетақы мен жалақы төленбей қалды.Алайда экон\ң құлдырауына жол берілген жоқ Осы дағдарыс реф\рды жаңадан құруға,үнем тәртііне жаңаша қарауға себеп болды.Ең бастысы,біз ақшаның құны мен резервтердің стратегиялық маңызын бағалай үйрендік.Соңғы үш жылда экон\қ тұрақтылық білінді.Еліміз өркендей бастады.Соңғы бес жыл ішінде жалпы өнімніңнақты өсімі 26%-ке жетті.Экон\ң өркендеуі зейнетақы мен жалақыны өсіртуге мүмкіндік берді.Шетел инвисти\ цияларының экономикада атқарған ролі зор.Бүгінгі күнде 1млн600мың адам қамтитын шағын ж\е орта кәпорындардың бүгінгі400мыңының жұмыс істеуі- біздің рефор\рымыздың дұрыстығын дәлелдейді.Біз мемл\ң қолында бар,өзі\ міздің қолымызда бар мүмкіншіліктерге сүйеніп,ортақ шаңырағымыздың аясын дағы – Қаз.респ\ғы достықты,сыйластық пен сенімді сақтап отыруымызға міндеттіміз.Өзіміздің алтын қазынамызды ешкімнің бүлдіруіне жол бермеуімізкерек.

90.Қазақстан хал\ң Ассамблеясы –

… Планетада этностық қақтығыстардың себептері сан алуан. Алайда біз ел халқыныңң Барлық этностық топтарң арас. өзара қатынас\р\ң оңтайлы моделін жасай білдік.Қазақстанда қоғам\ң барл.саласында ел азамат\р\ң этностық тең құқы\лығы заңдамада бекітілген,практикада іске асыр.Ең бастысы,бізде этносара\қ ықпалдстық\ң басты тетігі-Қазақстан хал\р\ң Ассамблеясы құр.Қазір Қазақстанда 350-ден астам ұлтаралық мәдени ошақтар бар.Олар өз этносы тілінің,мәдениеті мен дәстүр\рі\ң сақталуы мен дамытылуына мүдделі жүз мыңда ған ад\рды біріктіреді.Осы заманғы дүниеде өмір сүру дег.-ашық болу ж\е т.б. хал\рға,мәден\р мен діндерге төзімді болу.Қазақстанда хал\ң көпшілігін мұсылман\р құр.Алайда бізде православия\қ христ\р мен католик\р,протес\ тант\р,иудей\р,буддис\р,т.б.бар. Ұлтарлық қатынас\р саласында туындайтын проблема\рды шешу.Бүгінде елі\ мізде қазақ,орыс,ұйғыр,неміс,корейс,өзбек театры мен шығармашылық ұжым\ ры жұм.іст.Эфирде этностық топтар\ң 11тілінде ж\е радиохабар\р шығады.Біз де 170-тен астам жексенбілік мектеп\р жұм.іст.жүр.Онда бала\р мен жасөспірім\р 23 ұлт\қ тілді үйренуде. 2004ж.жұмыстың 5 бағыты белгіленді:

1.Этносаралық шиеленіс\р\ң алдын алу.

2.Ассамблея\ң “Мәдени мұра”мемл\к бағдарламасында ролін анықтау.Мәден\ті түлету-біз\ң ортақ ісіміз.

3.Келесі жыл- б9л Ресейдің Қазақстандағы жылы.

4.Тың игерудің 50 жылдығын атап өту,ауыл шаруашылығын дамытуды көпте\

ген хал. өкіл\рі зор үлес қосады.

5.Астана Ұлттар Сарайын ж\е мәден\р мен дін\р сарайын салу.Бұл хал\р\ң

өзара ықпалдасуы\ң бір орталығына айналуы керек.

“Бейбітшілікті қаласаң-әділдікті сақта”-деген Гаагадағы Бейбітшілік сарайында

ойып жазылған тұжырым бізге өте жақын.

91.Казакстандагы когамдык саяси козгалыстар мен саяси партиялар.

Казакстандагы орын алган кайта куру, жанару жэне демократияландыру процестерi республиканын саяси эмiрiне елеулi эсерiн тигiзген кэппартиялыктын калыптасуымен сабактас журiп отырды. Кэппартиялыктын тууын, калыптасуымен сабактас журiп отырды. Кэппартиялыктын тууын, калыптасуын, дамуын мезгiл жагынан бiрнеше шартты кезенге бэлуге болады. Осы кезендердi талдауга этудiн алдында аса манызды бiр мэселенiн басын ашыпалган жэн. Ал 20-30ж.ж. «Алаш»,»Уш жуз», «Ерiк», партиясынан кейiн Азаттык, Бостандык, Еркiндiк, Тэуелсiздiкке талпыну казак когамында токтап калды ма деген суракка жауап iздеу. Экiмшiлдiк-эмiршiлдiк жуйенiн коммунистiк идеологиядан ауыткудын эзiн соншалыкты аяусыз басып шаншып отыруына карамай казак зиялылары арасында кенестiк режимге наразылык турлi уйымдар, уйiрмелер, тiптi партия куруга талпыныс эр жылдарга кылан берiп отырды. Айталык, Улы Отан согысынын бастапкы жылдарында Караганды зиялылары арасында уйымдастырылган «Жас калам» эдебиетшiлер уйiрмесi тек тiл, эдебиет, мэдениет, энер проблемаларын гана емес, олардын кулдырауынын саяси себептерiне де кэнiл бэлген сиякты. «Елiн суйген ерлер» партиясынын жумысы 1951ж. жазда активтiк байлык ултшылдык мудделердi жузеге асыруга талпынганы «Есеп» партиясын курганы ушiн Казакстан бурж-к мемлекет кургысы келгенi ушiн Ыскаков, Нарешов, Калиев, Аманкулов усталып, кодекс баптарга сэйкес Ыскаков пен Нарешев 25 жылга калгандары 8-10 жылга сотталады. Мiне, сон-н да республикалардын егемендiгiн жактаган казак Рыскулов. Амал Икрамов сиякты кайраткерлер атылып кеттi. 20 ж-н бастап Казакстанда кэппартиялык калыптасты. 1-кезен 1990 ж-1991ж тамызына дейiн созылады. Демок-к алгалгашкы карлыгаштары «Казакстан социал-дем-к партиясы» мен «Азат» партиясы дуниеге келуi кезеннiн ерекшелiгi когамдык-саяси курылымдар коммунистiк партияга оппозиция ретiнде калыптасты. Компартиянын эзi тарапынан уйымдастырган жемiсi болды. 1989ж улттык демократиялык «Желтоксан» партиясы «Алаш» партиясы курылды. 1990ж улттык-ерк-ндшк партиясы «Алаш» партиясы курылды.2-кезен 1991ж тамыз-кыркуйек айымен тэуелсiз Казакстаннын бiрiншi ата-заны кабылданган. 1993ж кантар айы-н камтиды. Кезеннiн ерекшелiгi: тоталитаризмге катан да аяусыз курес, мем-тi когамды жалмап, куйреткен куш ретiнде Компартияга онын басшылык ролiне карсылык Компартия когамынын ыдырауы мен мемлекетiнiн элсiреуiнiн, тiптi Совет Одагынын куйреуiнiн негiзгi айыпкерi ретiнде кэрсетiлдi. 1991ж жазынан бастап республикада «Казак ССР-гi когамдык бiрлестiктер» туралы зандар кушiне ендi. Осыган байланысты алгашкы партиялар ресми тiркеуден эткен Казакстан Халык Конгресi жэне Казакстан соц-к партиялар едi. 1992ж орта шенiнде партия мен козгалыстардын iс-эрекеттерiнде кушке салу, кыр кэрсету сиякты эдiстер басым болып келедi. 1992ж екiншi жартысынан бастап партиялар iс-эрекеттерге стихиялык эдiспен уйымдаскан жоспарланган, устамды эдiстерге кэштi. Ендi республиканын тэуелсiздiгi жайлы

Идеяга ешкiм де ашык турде карсылык бiлдiрмедi. Саяси талас-тартыс болашак конституция, мемлекттiк тiл, азаматттык мэселелер жайынжа эрбiдi. 3-кезен 1993ж кантары мен 1995ж тамызын камтыды. Тарихи тургыдан бул Казакстаннын бiрiншi ж/е Жана конституциясын кабылдау арасындагы мезгiл элшемi. Аталмыш кезен киыншылык пен Кайшылыкка толы болды. Казакстанда курылган партиялардын саны артумен катар кэптеген тарихи-агарту, улттык-мэдени, эйелдер, жастар, зейнеткерлер, ардагерлер кэзкарастарын бiлдiретiн кэптеген когамдык уйымдар курылды. Сонымен катар табигат коргау, бейбiтшiлiк согыска карсы т.б кэптеген мэселелердi кэрсетушi уйымдар деп келдi. 4-кезен 1995ж тамызынан Казакстан халкы референдум аркылы жана ата Занымен кабылданган уакыттан басталды. Жалпы кезен жайлы тужырым жасауга ерте. Ол болашак тарихшылар мен саяхатшылардын мiндетi. «Казакстан соц-к партиясы» (КСП) 7.09.1991ж пайда болды. КСП аткарушы органы болып-Политисполком (саяси аткару ком-I) аныкталган. Уйымдык жагынан партия территориялык, облыстык, аудандык, калалык аткару комитетi б-ша бастауыш уйым болып бэлiндi. Партия тэрагасы-Элiмжанов.

«Казакстан халык конгресi» партиясы 5.101991жылы курылган. Бул партиянын курылтай съезiне президент сайланды. Партиянын тэрагасы болып «Невада-Семей» козгалысынын жетекшiсi белгiлi акын саясаткер Сулейменов пен «Аралды коргау» козгалысыннын жетекшiсi акын саясаткер Шаханов сайланды. Партия саяси, экономикалык, элеуметтiк эмiр салаларына байланысты белсендi араласып кэптеген жана пiкiрлер мен усыныстар енгiзiп отырды.

«Казакстан халык бiрлiгi» (КХБП) партиясы 1995жылдан бастап аталмыш партияга айналды. «КХБП» лидерi Назарбаев сайланды. Одактын тэрагасы болып Абдрахманов болып сайланды. Орыс ж/е казак тiлдерiнде «Время» ж/е «Дэуiр» деген газет шыгарды.

«Казакстан Республикасынын партиясы» (КРП) –1990 ж. 1-шiлдеде эз тарихын бастады. Бул кунi «Алаш» азаматтык козгалысынын курылтай конференциясында Казакстаннын «Азат» азаматтык козгалысынын негiзгi мiндеттерi мен максаттары» деген декларация кабылдады. «Азат» тез каркынмен даму нэтижесiнде кэп узамай-ак республика кэлемiн камтыган козгалыска айналды. Эуел баста козгалыстын 5 тен тэрагасы болды. 1991 4кыркуйекте 300 делегет катыскан «Азат» уйымынын курылтайы эттi. «Азат» козгалысын 2-ге бэлдi. 1.«Азат» республикалык партиясы,2. «Азат» Казакстаннын азаматтык козгалысы. 1992ж 11казанда партиянын Профессор Ормантаев сайланды. 1-шi орынбасары – Хасен Кожа, бас кенесшiсi – Жасара Куаныш сайланды.

«Алаш» партиясы-1990ж. кэкк айында курылды. Тэрагасы-Арон Атабак. 1989ж «Жеруйык» уйымын курды. Кейiн Атабак Мэскеуге жер аударылды.

«Казакстан социал-дем-к партиясы» 1990ж 26-27мамырда курылды. Партия мушелерiнiн 2 статусы белгiленген. Партия ресми тiркеуден этпеген. Тэрагасы-Дос Кэшiмов.

«Казакстан коммунистiк партиясы» -1991ж кузде ХIХ съезiн эткiздi. Тэрагасы-Тэлепбаев.