Г.Хайманн, Т.Ньюком, М.Шериф, Р.Мертон бойынша референтті топ теориялары.

Разработка основных положений теорий референтной группы в современной западной социальной психологии начинается с 40-х годов ХХ в. и связывается, прежде всего, с именами Г. Хаймана, Т. Ньюкома, М. Шерифа, Г. Келли, Р. Мертона и других.

В понятии «референтнaя группa» сконцентрировaнa идея Мидa об «обобщенном другом». Рaзвитие человекa aвтор, как известно, рaссмaтривaет кaк процесс, состоящий из трех фaз: a) простaя игровaя фaзa, когдa индивид усвaивaет роль только одного другого; б) сложнaя игровaя фaзa, в которой индивид aссимилирует роли и устaновки нескольких других; в) фaзa "обобщенный другой" нaступaет тогдa, когдa индивид идентифицирует себя со всей общностью.

Термин «референтная группа» был введен Г. Хайманом в 1942 г. в исследовании представлений личности о собственном имущественном статусе по сравнению со статусом других людей. Он использовал данный термин для обозначения группы людей, с которой испытуемый сравнивал себя при определении своего статуса. Результатом сравнения с референтной группой являлась самооценка испытуемым своего статуса.

Позже понятие «референтная группа» использовал Т. Ньюком для обозначения группы, «к которой индивид причисляет себя психологически» и поэтому разделяет ее цели и нормы и ориентируется на них в своем поведении. Формирование установок является «функцией отрицательного или положительного отношения индивида к той или иной группе или группам». В связи с этим выделялись позитивные и негативные референтные группы. Под первыми понимаются такие группы, нормы и ориентации которых принимаются индивидом и которые вызывают у индивида стремление быть принятым этими группами. Негативной референтной группой считается такая группа, которая вызывает у него стремление выступить против нее и членом которой он не хочет себя считать.

Окончательное утверждение понятия «референтная группа» связано с работами М. Шерифа и Р. Мертона. Основные идеи М. Шерифа выражены в его книге «Основы социальной психологии». Он подчеркивал важность референтной группы в связи с тем, что ее нормы превращаются в социальные установки индивидов, в «систему отсчета» не только для самооценки, но и для оценки явлений социальной жизни, для формирования своей «картины мира». Шериф предложил проводить различие между актуальной группой «членства», в которой человек действительно задействован, и референтной группой, к которой индивид может относить себя психологически – сознaтельно или бессознaтельно

Существенный вклад в разработку проблемы референтной группы внес Р. Мертон. Он применил понятие референтной группы в своей работе 1950 г., написанной в соавторстве с А. Китт «Американский солдат». Он предпринял попытку объяснить обнаруженное в исследовании различие установок солдат, находившихся в одинаковом положении, именно тем, что у них были разные референтные группы, с которыми они сравнивали свое положение и которые служили для них источником формирования определенных социальных установок.

Р. Мертон определил условия, при которых человек скорее выберет в кaчестве нормaтивной референтной группы не группу членствa, a внешнюю группу:

1. Если группa не обеспечивaет достaточный престиж своим членaм, они будут склонны выбирaть в кaчестве референтной группы внешнюю, не членскую группу, которaя, нa их взгляд, облaдaет большей престижностью, чем их собственнaя.

2. Чем больше изолировaн индивид в своей группе, чем ниже его стaтус в ней, тем более вероятно, что в кaчестве референтной группы он выберет внешнюю группу, в которой рaссчитывaет зaнять более высокий стaтус.

3. Чем больше социaльнaя мобильность и возможности у индивидa изменить свой социaльный стaтус и групповую принaдлежность, тем более вероятно, что в кaчестве референтной группы он будет выбирaть группу с более высоким социaльным стaтусом.

4. Выбор индивидом той или иной референтной группы зaвисит от его личностных хaрaктеристик[9].

В 1952 г. Г. Келли обобщил предыдущие исследования в области теории референтной группы Г. Хаймана, Т. Ньюкома, М. Шерифа и Р. Мертона.

Келли использует термин «референтнaя группa» для описaния двух совершенно рaзных типов групп: мотивирующaя группa и этaлоннaя группa. В первом случaе группa может выскaзaть индивиду признaние или не признaвaть его. Во втором случaе группa служит лишь этaлоном для срaвнения, который индивид использует для вырaботки своих оценок. При этом любaя оценкa индивидом сaмой референтной группы совершенно не имеет знaчения. Группa может стaть референтной потому, что другие люди срaвнивaют с ней конкретного индивидa. Нaпример, если женщинa идет рaботaть мaнекенщицей и решaющим моментом является ее физическaя привлекaтельность, то не имеет знaчения, кaк воспринимaют ее внешность друзья, женщины из других стрaн или культур. Референтнaя группa в дaнной ситуaции будет состоять из других мaнекенщиц. То есть, референтной будет тa группa, с которой эту женщину будут срaвнивaть ее нaнимaтели.

Келли выделяет две функции референтной группы: нормативную и сравнительно-оценочную.

Первая функция заключается в том, чтобы устанавливать определенные стандарты поведения и заставлять индивидов следовать им. Эти стандарты поведения обычно называют групповыми нормами, поэтому он обозначил эту функцию референтной группы как нормативную. По мнению Келли, группа может выполнять эту функцию, если она в состоянии вознаграждать индивида за конформность и наказывать за неконформность.

Вторая функция референтной группы, по Келли, заключается в том, что она является тем эталоном или отправной точкой для сравнения, с помощью которых индивид может оценивать себя и других, поэтому она и выступает в качестве сравнительно-оценочной функции. Келли отмечает также, что обе функции часто носят интегрированный характер в том смысле, что они могут выполняться одной и той же группой, как группой членства, так и внешней группой, членом которой индивид стремится стать или к которой он причисляет себя психологически.

Тaким обрaзом, в теории референтных групп покaзaно влияние ценностей, устaновок, норм обществa и конкретных групп нa сaмооценку и поведение индивидa. Интерaкционизм, кaк социaльно-психологическaя теория, изучaет взaимосвязь личности и обществa, нaходящую отрaжение в предстaвлениях человекa о других людях, ролях и стaтусaх личности, референтных группaх. В работах последователей этих теорий не дается однозначного общепринятого определения референтной группы, однако абсолютное большинство авторов связывают это понятие с обозначением группы, к которой индивид относит себя психологически, ориентируясь при этом на ее ценности и нормы. Данная группа служит своеобразным стандартом, системой отсчета для оценки себя и других, а также источником формирования социальных установок и ценностных ориентации индивида.

Символический интеракционизм стал одним из основных подходов в изучении взаимодействия людей, групп и общества. В теории управления и организации это направление оказало влияние на появление и развитие, прежде всего, культурологического и постмодернистского подходов, рассматривающих организацию как совокупность отношений (в том числе и с внешней средой), символов, ролей. То, что человеческий ресурс и организационная культура ныне рассматриваются как неотъемлемые компоненты организации — «заслуга» представителей символического интеракционизма, показавших мир социальных отношений сквозь призму восприятий, трактовок и символов. Символический интеракционизм оказал также непосредственное воздействие на понимание динамических процессов в организации, особенно таких, как организационные изменения и организационное обучение.

3  Бірлескен іс-әрекет концепциясы және А.С.Макаренко, А.В. Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.

Әлеуметтік психология тағдырында Т.И.Челпановтың көзқарасы үлкен орын алды. Ол психологияны 2-ге бөлуді айтты: әлеуметтік және өзіндік психология. Физиолог Бехтерев рефлексологияның бір саласын әлеуметтік мәселелерді шешуге арнаған. Оны қоғамдық рефлексология деп аталды. Әлеуметтік психологияның қайта өрлеуі 50 жылдың аяғы мен 60 жылдың басында қарқынды болды. 1959 жылы Ковалевтың «Вестник» журналындағы мақаласының дискуссиясынан басталды. Осы мақаладан кейін 2-ші бүкілодақтық съезде (1963ж.) әлеуметтік психологияға қатысты екі сұрақты қарастырды:

1. әлеуметтік психология түсінігінің берілуін және оның мәселелерін қарастыру.

2. әлеуметтік психологияның әлеуметтанумен және басқа ғылымдармен байланысы

Әртүрлі эксперименталды, теориялық, қолданбалы әлеуметтік психологиялық зеттеулер жүргізіле бастады. Әлеуметтік психологияның құрылымын ғылыми түрде қарастырсақ мына категория жүйесін анықтаймыз.

1. әлеуметтік қауымшылдық

2. әлеуметтік ұйымдасқан, ұйымдаспаған адамдар мінезінің ерекшеліктері

3. әлеуметтік топтардың жіктелуі

4. кіші әлеуметтік психологияның ұйымдастырылуы

5. қарым-қатынас әлеуметтік өзара әрекеттесу тәсілі ретінде

6. өзара қарым-қатынас

7. бұқаралық қарым-қатынас психологиясы

8. әлеуметтік басқару психологиясы

Әлеуметтік міндеттердің қалыптасу заңдылықтары жайлы көзқарастардың эволюциясы салдарынан ұжым психологиясы пайда болды.

Ұжымның қалыптасу заңдылықтарын зерттеуге А.С.Макаренко үлкен үлес қосты. Ол ұжымдасудың маңызды сипаты ретінде бірлескен әлеуметтік - позитивтік іс-әрекетті қарастырды. Егер ұжым қоғамға пайдалы іс-әрекеттің міндеттерін орындайтын адамдарды біріктірсе ғана оның болуы мүмкін.

А.С.Макаренко ұжымды нақтырақ былай сипаттайды: ортақ әрекетпен, ортақ мақсатпен біріккен және басқару, тәртіп, жауапкершілік органдары бар еңбекшілердің ерікті тобы.

А.С.Макаренко жасаған ұжымның даму кезеңдері:

-ұжымды қажет ететін қоғамдық маңызды мақсаттардың дамуы;

-тұлғаның дамуына сәйкес келетін атмосфераны жасау;

-ара қатынастар нормалары;

-ұжым ішіндегі әрекет қоғамдағы бар үлгілерге сәйкес жасалады.

Сонымен, іс-әрекет принципі А.С.Макаренко жүйесінде, біріншіден, өзі жасаған тәрбиелеуші ұжымның психологиялық-педагогикалық жобасының орталық бөлімі, екіншіден - бұл жобаны шындыққа айналдыруды ұйымдастырудың бастауы болды. 60-жылдардағы ғылыми-техникалық алға басушылық талаптары ұжымдар өмірінің әлеуметтік-психологиялық мәселесін зерттеуге себеп болды: өндірістік, ғылыми, мектеп, әскери сондай-ақ басқа белгілі әлеуметтік сипатпен біріккен бірлестіктері. Бұл салада жұмыс істейтін авторлардың көпшілігі ұжымды шағын топтың бірі ретінде қарастырады.

Алайда, 70-жылдардың басында ұжым мағынасын әлеуметтік тұрғыдан дұрыс түсіну өздігінен көптеген нақты психологиялық мәселелерді шеше алмады. Ұжымдағы тұлғааралық қатынастардың ғылыми түсініктерінің әлеуметтік-психологиялық мәселесі әдістемелік проблемаға айналды: ұжымдағы тұлғаны және ұжымдарды зерттеудің ұқсас эксперименталдық әдістемелерін жасау және пайдалану қажеттілігі мойындалды.

4  Әлеуметтенудің түрлі кезеңдеріндегі тұлғаны психодиагностикалау мен түзету әдістерінің жалпы сипаттамасы.

Е.В.Шорохованың көзқарасы бойынша, қоғамдық (топ ііпілік) қатынастардың всерінен туындаған жеке түлғалық қасиеттер, оның ерекше өлеуметтік-іісихологиялық ерекшеліктері түрінде көрінеді. Сондықтан да, өлеуметтік психологаяның жеке түлғаны зерттеудегі міндеті, нақты қай жерде, жске түлғаның психикалық кейпінің қандай ерекшеліктерінде адамның өлеуметтенуі көрінеді, оның өлеуметтілігін қалыптастьгратьш шарттар қалай іске асырылады (ұлттық, кәсіби, халықтың, т.б.) деген мәселелерді шешуімен байланысты.

Қазіргі кезде бүл проблема өлі зерттеліну үстінде. Дегенмен, жеке түлғаның өлеуметгік-психологаялық қасиеттері, басқа адамдармен бірлескен іс-өрекетте жөне де қарым-қатынаста қалыптасатыны туралы көзқарастың дүрыстығы анық.

Бірлескен іс-өрекетте көрінетін қасиеттің біреуі — жеке түлғаның тоіггағы іс-өрекетінің тиімділігі (эффективтілігі). Қарым-қатынаста көрінетін жеке тұлгалық қасиеттер толығырақ зерттелінген, солардың кейбіреулеріне тоқталайық: 1) перцептивті қорғаныс механизмі- әлеуметгік психологияда адамды немесе тонты қабылдау ироцесінде олардың кейбір қасиеітеріне көңіл аудармау, соньщ нөтижесінде осерлерге тосқауыл қою. Перцептивті қорғаныс механизміне М.Лернер ұсынған әділетті өмірге сенім феномені де жатады. Мұндай жағдайда адам өділетсіздікпен жолыққанда осы сенімді жоюға бағытталған информациядан қорғанады; 2) “күііну” эффектісі. Бұл эффект адамдардың күнделіклі өміріндегі көзқарасында, яғни, “жеке түлғаньгң имплищютгі теориясында” көрініс береді. Бүл пікір былай туындауы мүмкін: егер де бір X қасиет У қасиетімен қатар кездесіп отырса, онда кез келген адамда X қасиеті бар болса, онда У қасиеті де міндетті түрде болуы керек. Оны “иллюзиялық корреляция” деп те атайды. Мәселен “барлық көңілді адамдар жеңілтек”, немесе “толық адамдар мейірімді”, т.с.с. Қарым-*қатынасқа түсушіден осындай қасиетгерді “жалған” күтушілікке негізделу дискомфортқа әкеледі, ал ол бірнеше рет қайталанганда толығымен қарым-қатынастан бас тарту, яғни жеке түлғаның қарым-қатынасқа жабықтылығы, белгілі бір “коммуникативті қасиетінің” пайда болуьшан көрінеді; 3) когаишвті күрделілік феномені – жеке түлғаның имплицинтгі теориясы, қабылданупіы адам белгілі бір конструкгерден түрады, осыған байланысты қабылдау процесі іске асырылады деген түжырымға саяды. Кеңірек мағынада конструкт идеясы Дж.Келлидің жеке түлғалық конструкгілер теориясында қарастырылған. Бүл жерде конструкт дегеніміз – өрбір жеке түлғаның болмысты қабылдап, көре білу тәсілі, оның үқсас немесе ерекше элементгерін интерпретациялауы.

Адамдар бойындағы конструктілер – саньша, олардың сипаты, өзара байланыстарьша тәуелді бір-бірінен ерекшелінеді деп тошпыланады. Осындай белгілердің жиынтығы — адамның когнитивті күрделілігінің белгілі деңгейін қүрайды. Адамның когнитивті күрделілігі мен қоршаған өлемді талдау қабілетінің арасында төуелділік бар екені эксперимент жолымен дөлелденген. Неғүрлым когнитивті күрделілеу адамдар қабылдағандарды тезірек интеграциялай алады, тіші объектілерде қарама-қарсы қасиеттері болған күнде де, ягаи мөселені шешуде “когнитивті қарапайым” адамдарға қарағанда қателіктерді аз жасайды. Топ 8 ішіндегі қарым-қатынас процесі ” когнитавті күрделі” жөне * “когаитивті қарапайым” больш, топ мүшелерінің өзара санының сөйкестігіне байланысты анықталады. Әрине, бірлескен іс-. өрекетте когаитивті күрделілііі әртүрлі адамдар жолыққаңда, олардың өзара түсінісуі қиын болатыны түсінікті: біреуі бөрін тек ақ пен қара ден түсінсе, ейншісі олардың арасында түрлі нюанстар (өзгешелік, реңк, түр) болатынын біліп, бірішдінің квзқарасын қабылдамайды. Тіпті “күрделіліктің” өзі де екі түрлі өлшемде болатыны анықталған: адамның ішкі жан дүниесі күрделі (немесе қарапайым) болса, екіншіден, сыртқы ортаны қабылдауы да не күрделі, не қарапайым болады. Осы екі қарама-қарсы түріының қоспасы (комбинациясы) өлемді қабылдауының (түсінуінің) типтерін береді: 1) сырттай қарапайым жөне іштей де қарапайым өлемі; 2) сырттай қиын (күрделі) жөне іштей қарапайым; 3) іштей күрделі жөне сырттай жеңіл (қарапайым); 4) іштей күрделі және сырттай қиын өлем (Василюк,1984). Әрине топ ішіндегі оның мүшелерінде осы типтер өртүрлі болып келуі мүмкін, қарым-қатынас пен өзара әсерлесу де соған төуелді болады. Соньшен бірге, топтың өзі осы – когнитивті күрделілікің қалыптасуына қалай әсер етеді деген сүрақ та туьшдайды.

Сонымен, жалпы исихологияда қарастырьшатын жеке түлғаның қасиетгерінің керінуі оның әлеуметгік-психологиялық қасиеттерін сииаттауда аса маңызды. Бүл бағытта жүргізіжен зерттеулер, бірлескен іс-ерекет пен топтық қарма-қатынаста жеке түлғаның өзіндік керінулерін түсінуге мүмкіндік береді.

Әлеуметтік психологиядағы жеке түлға зерттеу перспективалары кешенді түріыдан, яғни социология, психологая (дифференциалды) бірлескен бағытында іске асырылуы мүмкін екендігін айта кетуге болады.

5  Қазақстанның этномәдени ортасы мен әлеуметтік өзгерістері жағдайындағы тұлғаның әлеуметтенуі мәселелері.

Әлеуметтануда ең алдымен типтеу маңызды, бұл тұрғыдан алғанда, бұл ғылымды индивидуалдықтан жоғары тұрған тұлға қызық тарады. Ол коғам мен адамның өзара ықпалдасуының салдары ретінде түсіндіріледі. Сондықтан тұлға әлеуметтануының бірден-бір негізгі проблемасына әлеуметтену процесін зерттеу жатады, яғни адам қалайша, неге байланысты кызмет етуші қоғамдық субъект ретінде қалыптасады деген ауқымды мәселелерді зерттейді. XX ғасырда әлеуметтанушылар мен этнографтар жүргізген көптеген салыстырмалы зерттеулер тек әлеуметтік дағды - дәстүр, салт қана емес, сонымен катар қызу қандылық және әйелдер мен еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері әлеуметтендірудің жемісі болып табылатынын көрсетті. Мысалы, мақұлдық (батылдық) және фенеминдік (биязылық) ұзақ уақыт бойы «табиғи», яғни табиғи - биологиялық жағдай себепші болған сапа деп саналып келді (қатал, күшті еркек және биязы, нәзік, адал әйел). Мысалы, маскулдық (батылдық) пен фенеминдік (биязылық) сапаның «табиғи» еместігі, яғни табиғи - биологиялық жағдай (қатал, күшті еркек, биязы, нәзік, адал әйел) себепші болған сапа еместігі анықталды. Бұған дейін аталған сапалар адам бойындағы табиғи сапалар ретінде танылып келді. Бұл сапалар қайсыбір коғамдағы еркектер мен әйелдердің тұрмыс-тіршілігінде елеулі маңызға ие болған. Мысалы, Африканың бір тайпасында еркектер мен әйелдердің міндеттері керісінше бөлінген: әйел белсенді кызметтер атқарады, қарапайым өндіріспен айналысады және отбасының асыраушысы болып саналады, ал ер адамдар женіл, қосалқы жұмыстарды орындайды: киім тігеді, зергерлік бұйымдар жасайды, үйді жинап - сыпырады, енжар және әйелдерге бағынышты жағдайда болады.

Әлеуметтенді ру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келетін болсақ, ең алдымен мына жағдайды айта кеткен жөн: алғашында термин неміс тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл жана сез сақталды және классикалық әлеуметтану мәселелерін қамтыған ұғымға айналды. «Әлеуметтену» ұғымы дәстүрлі «білім» және «тәрбие» ұғымдарымен салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты - балада белгілі бір тұлғалық сапаларды және мінез-құлық дағдыларын калыптастыру. Әлеуметтенді ру әзіне білім беруді де және тәрбиені де қосып алады, сонымен катар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ешкім жоспарламаған тосын жағдайларды да, стихиялық жиынтығын да, әлеуметтік топтарға индивидтердің ену процесін де қамтиды.

Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады. Шағын және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің нәтижесінде адам коғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол қалыптастырған кұндылықтар мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен катар әлеуметтік топтардың, бүкіл коғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеуметтену процесінде әрбір жеке тұлғаның қайталанбайтын даралығы мен бірегейлігін айқындайтын индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге болмайды. Тұлғаның әлеуметтенуінде екі бірдей абсолюттік процесс болған емес және болмайды да, сондықтан екі бірдей абсолютті тұлға да болған емес және болмайды. Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіздердің міндетті түрде сыртқы ерекше айырмашылығы болады, оның себебі де түсінікті, өйткені ол әлеуметтенді ру тәжірибесіндегі индивидуалдық өзгешеліктермен ғана анықталып қоймайды.

Әлеуметтендірудің қандай механизмдері бар? Бұл процеске ең алдымен екі жақ - әлеуметтендірудің объектісі және субъектісі катысады. Әлеуметтендірудің объектісі — бұл процестің кімге бағытталуы, яғни жеке адамдар немесе адам топтары. Әлеуметтендірудің субъектісі - бұл осы процесті жүзеге асырушы, яғни жеке тұлға, әлеуметтік топ, әлеуметтік құрылым немесе ұйым, бұларды кейде әлеуметтенді ру агенттері деп те атайды.

Әлеуметтендіру — ауқымды және күрделі процесс. Ол өзінің табиғатынан әлеуметтік орта мен байланысты, әлеуметтік объектісі және субъектісі тұрақты, адамның (адам топтарының) үздіксіз және қарқынды өзара әрекеті. Сол бір ғана адам (мысалы, әке) бір байланыста (балаларымен қатынаста) субъект ретінде, әлеуметтендіру агенті ретінде көрінеді, ал келесі жағдайда (әлеуметтік топқа қатынасына қарай) ол әлеуметтендірудің объектісі ретінде көрінеді. Екінші жағынан алғанда, қайсыбір өзара әрекет шеңберінде әлеуметтену субъектісі әлеуметтенудің объектісіне ықпал жасап қана қоймайды, сонымен катар субъекті объекті тарапынан кері әсерді де сезінеді. Мысалы, ата-аналар балаларды тәрбиелеу процесінде балаларға шешуші ықпал жасай отырып, өз кезегінде, тәрбиеленушілердің тарапынан тәрбиеге белгілі бір кері әсерді де байқайды.

Әлеуметтендіруді бірінші және екінші әлеуметтендіру деп бөледі. Бірінші әлеуметтендіру адамға езін тікелей қоршаған ортаның, алғашқы әлеуметтік топтардың: отбасының, туған-туыстардың, достардың, құрдастардың, оқу және енбек ұжымдарының, тәрбиешілердің, ұстаздардың, оқудағы, кызметтегі, жұмыстағы тікелей басшылардың және т.б. тікелей ықпал жасауымен байланысты. Тұлғаның алғаш қалыптасуы мен дамуында бірінші әлеуметтендірудің релі аса зор. Екінші әлеуметтендіруді екінші қатардағы әлеуметтік топтар (шағын немесе ірі), құрылымдар мен ұйымдар және мекемелер тікелей және жалпы формада, көбінесе бір-екі бағытта жүзеге асырады. Мұндағы қатынастар көбіне институционалдық сипат алады. Екінші әлеуметтендірудің агенттері мемлекет пен оның органдарының (әскер, полиция, сот, прокуратура, т.б.), кәсіпорындардың, жоғары оқу орындарының, мектептердің, балабақшаларының, радио, теледидар, баспасөз және т.б. басшылары және ресми өкілдері болып табылады. Екінші әлеуметтендіру жасы кемеліне келген, есейген шақта өте маңызды. Бұл тұста адамның әлеуметтік мәртебесі мен рөлі негізінен анықталады, енді соларды жүзеге асыруға және ішінара өзгерістер жасауға көңіл аударылады. Әлеуметтендірудің бірінші және екінші агенттерінің кызметін өзара байланыстыру мен үйлестіруді қамтамасыз ету аса маңызды.

Адам өмірінің әр түрлі кезеңдерінде әлеуметтендірудің өзіндік мәнді ерекшеліктері болады. Осыған байланысты әлеуметтендіру процесі ез ерекшелігі бар бірнеше сатыдан: балалық, жасөспірім, есейген, қартайған шақтан тұрады. Әлеуметтендіру процесі балалық және жастық шақта пәрменді әрі қарқынды жүреді.

Әлеуметтендірудің бастапқы сатысында балаларды ересектер әлеміндегі әмірге бейімдеу іске асырылады. Бұл жерде басты рөлді әлеуметтендірудін бірінші агенттері саналатын ата-аналар атқарады. Осы сатыда ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынастар олардың бір-біріне деген жақындық, жауапкершілік, ыстық ықылас сезімімен сипатталады, бұл әлеуметтендірудің келесі сатысына шешуші ықпал жасайды. Бұл кезеңде бала ойлау және танымдық дағдыларды меңгереді, күрделі тәртіп ережесінің жүйелерін игереді, мәдени құндылықтар мен нормалардың үлгісімен таныса бастайды, бұлардың мәнін және мазмұнын жақсы түсіне қоймаса да, оларды қолдануға ұмтылады.

Балалық сатыдағы әлеуметтендіру тәсілдері мен құралдары оншалықты көп емес. Соның бірі — имитация. Мұнда бала саналы түрде белгілі бір мінез - құлық дағдысын үлгі тұтынып, көшіріп алуға ұмтылады. Тақыл еттендіру балалардың ата-аналардың мінез-құлық тәртібін, әлеуметтік мақсаттар мен құндылықтарды өздерінікі іспетті меңгеру тәсілі ретінде қарастырылады. Сөз болып отырған екі тәсіл әлеуметтендірудің жағымды тетіктері болып табылады. Ал әлеуметтендірудің теріс көріністері: тыйым салатын немесе белгілі бір тәртіпке астамшылық жасайтын ұят істер (сыртқы жағдай әсерінің нәтижесі ретінде) және кінәсін сезіну (іштей күйзелу) жатады.

Балалық кезеңде әлеуметтендіру агенттерінің саны ғана артып қоймайды, сонымен бірге олардың кызметінің мазмұны мен бағдарламалары да түбегейлі өзгеріп, күрделене түседі. Ата-аналарымен катар, тұлғаны әлеуметтендіруге балалардың мектепке дейінгі тәрбие орындары, мектеп, балалар бағдарламалары, бұқаралық ақпарат құралдары және т.б. барған сайын үлкен үлес қосады.

Жасөспірім кезеңге (13—19 жас), яғни «күрделі», «өтпелі», «киын», «түбегейлі», «тұрақсыз» деп саналатын әмір кезеңінде жасөспірімдер мен жас адамдар біршама кен білім алады, өзінін тұлғалық іргетасын қалауды және дүниетанымын қалыптастыруды аяқтайды, өзінің өмірдегі орны мен рөлін жақын адамдары арқылы негізінен пайымдайтын болады. Бұл кезеңдегі әлеуметтендірудің бірнеше ерекшеліктері бар. Бұл - параллелді кұндылықтар мен дүниеге көзқарас жүйесінің катар пайда болуы, бұлар жас адамға әлеуметтендірудің әр түрлі агенттерінен — ата-аналардан, мектептен, құрбы - құрдастардан беріледі. Олар әлеуметтік дүниені әр түрлі түсінеді, бұл жасөспірімнің әлеуметтенуін қиындатады. Бұл жерде шындығында жас адамға қажеттіден гөрі жарқын, сезімге және символға толы іс-әрекеттер тиімді әсер етеді. Мұндай жағдай жастардан адамгершілік бағалары мен бағдарларды тұрақты ізденуді талап етеді, өйткені сезімдік жағдай тұрақсыз және ұзаққа бармайды. Нәтижесінде жасөспірім толқиды, өзіне сенімсіздік пайда болады, ақырында қателікке ұрынады. Бұған ата-аналар мен мектептің орынсыз шектеулері қосылады, мұндай шектеулер жақсы нәтиже бере бермейді. Ең соңында әлеуметтанушылар әлеуметтендіру сатысының жасөспірімдерге тән тағы да бір ерекшелігін атап көрсетіп жүр. Олардың пікірінше, осы сатыда жасөспірімдер белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болуға және өзінің әлеуметтік рөлін атқаруға ұмтылады. Бірақ коғамда бұл ұстанымдарды экономикалық жағынан тәуелсіз адамдар ғана берік және тұрақты ұстай алады, ал тым «ерте есею» көптеген жас адамдар үшін қайғылы аяқталады, әлеуметтанушылардың сөзімен айтқанда, әлеуметтендірудің табиғи процесі бұзылады, бұл олардың алдағы өміріне катер төндіреді.

Тұлға кемел жасқа жетіп, есейген шағында оның белсенділігі артады, мұны әркім ез қалауынша, жеке өміріне және сыртқы жағдайларға сәйкестендіре бастайды, индивид экономикалық, әлеуметтік және моральдық - психологиялық тұрғыдан тәуелсіздік алады, саяси жағынан пісіп-жетіледі. Бұл езін әмір сүруіне қажетті заттармен қамтамасыз ету қабілетінен көрінеді және өзгелерден тәуелсіз, өз табысымен тапқан материалдық игіліктерді пайдаланудан, ез бетінше өмір салтын құрудан, ата-анасынан тәуелсіз өмір сүруден, некеге отырудан, заң алдында жауапкершілікті болудан, сайлауға катысудан және т.б. байқалады. Бұл сатының биік белесі — адамның зейнетке шығуы, ол белгілі бір жасқа жетуіне байланысты бірнеше мәртебелерін жоғалтады және атқарып келген бірнеше рөлдерін тоқтатады.
Әлеуметтендірудің осы сатысында ең бастысы - тұлғаның әлеуметтік мәртебелер мен әлеуметтік рөлдерді ала білуі және меңгеруі, оларды белсенді түрде жүзеге асыруы. Мұның негізі бүкіл әлеуметтік өмірді қамтитын қоғамдық еңбек бөлінісінде жатыр, өл негізгі төрт түрден, атап айтқанда: жас - жыныстық, кәсіби, экономикалық және саяси еңбек бөлінісінен байқалады. Осыған сәйкес қоғамның өзіндік қаңқасын құрайтын, бүкіл әлеуметтік өмірді қатаң детерминді ретін әлеуметтік құрылым қалыптасады. Есейген тұлға нақты әмірдің сан алуан қажеттілігі туғызатын әлеуметтендіру процесінде өзінің мәртебесі мен рөлін кабылдау немесе оларды өзгерту арқылы әлеуметтік құрылымның қайсыбір түріне енеді.

Әлеуметтендіру адамның ер жетіп, есейген шағында әдетте аса өрлеу жағдайында жүреді, тұлға жоғары әлеуметтік мәртебеге қол жеткізіп, соған сәйкес әлеуметтік рөл атқарады. Бірақ бұл жолда сәттілік пен сәтсіздіктер, бұрылыстар, кедергілер, дағдарыстар болады, тіптен адамдардың кінәсінен болашаққа деп құрылған жоспарлар, сенім мен үміт атаулы тас-талқан болады. Әдетте бұл - адам өмірінде болатын өзгерістерге, оны кайта бағамдап, бағалауға, өмірлік жоспарлар құру мен болашақты анықтау жолында кездесетін өзгерістерге байланысты. Осыдан кайта әлеуметтендіру қажеттігі туындайды. Кайта әлеуметтендіру — бұл тұлғаның бұрынғылардың баршасынан бас тартып, жана білімді, құндылықтарды, рөлдерді, дағдыларды меңгеру процесі. Кейде бұл процесс өмірдің әр кезеңінде де орын алады. Мысалы, мәдениеттің қайсыбір элементтері ескіргенде, тұлғаның және бүкіл коғам өмірі манызды өзгеріске түскенде кайта әлеуметтендіру жүзеге асып отырады. Бірақ бұл көбінесе есейген шақтағы әлеуметтендіруге тән. Коғамға көзқарастың тиянақты түрде өзгеруі, маман адамдардың кәсіби кайта даярлықтардан етуі немесе жаңа көзқарас пайда болуы жөне психотерапиялық ықпал ету әдісімен айналысатын адамдардың ұстанған қағидалары мен тәртібінің өзгеруі кайта әлеуметтендірудің айқын мысалы бола алады.

Адам қартайғанда, яғни әлеуметтендіру процесінің аяқталар кезеңінде олардың жасының ұлғаюына және зейнеткерлікке шығуына, сонымен бірге адамдардың күш-қайраты мейлінше кайтып, қауқарсыз күйге түсуі мен психикалық мүмкіндіктерінің төмендеуіне байланысты әлеуметтендіру өзінін ауқымы мен қарқынын күрт төмендетіп қана қоймайды, сондай-ақ ол енжар формаға айналады. Бұл олардың негізінен алғанда жаңа жағдайға қалай бейімделе бастағанынан айқын көрінеді. Ең алдымен егде тартқан адамдар өздерінің күш-қуатын, білімін, тәжірибесін бұрынғы деңгейде қолданудың мүмкіндіктерін іздестіруге тырысады және басқа да мүмкіндіктерін сарқа пайдалану арқылы коғамға кызмет етуді жалғастыра бергісі келеді.

Зейнеткерлікке шығуларына байланысты егде адамдардың әлеуметтік мәртебелері күрт төмендейді және әлеуметтік тұрғыдағы рөлдерінің шеңбері де тарыла түседі. Денсаулықтарының нашарлауы және т.б. сипаттарға енді достары мен жолдастарының күрт азаюы секілді екінші бір ауыртпалық келіп қосылады. Осыдан барып ол тіптен жалғыздыққа да ұшырайды, сөйтіп, қарт адамның кызметі үй шаруашылығымен айналысудан, бау-бақша мен көкөніс есіруді ермек етуден аспай қалады. Адамдар, әсіресе жалғыз қалғандар, мұндай жағдайда қатты торығады. Әлбетте, бұл жастағы адамдардың өмірі қуаныштан гөрі реніштерге толы болады. Сонымен катар, зейнетке шыққан қарт адамдардың әлеуметтік рөлі де көбіне-көп нақты анықталмайды. Бұл осы кезеңге тап болғандардың әлеуметтендіру жағдайының тағы да бір ерекшелігі болып табылады.

Тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын зерттегенде зерттеуші бірнеше күрделі теориялық мәселелерге ұрынады, оларды шешпейінше казіргі ғылыми өлшемдер мен практиканың қажеттіліктеріне жауап беретін тұлға тұжырымдамасын құру мүмкін емес. Осындай проблемалардың қатарына тұлғаның әлеуметтік құрылымы жатады.

Күрделі құбылыстардың құрылымы, олардың қатарына сөзсіз адами тұлға жатады, әр түрлі элементтердің жиынтығы, иерархиясы және белгілі бір өзара әрекеттері болып көрінеді. Кез келген құрылым белгілі бір тұрақтылықты игерген, сонымен бірге әр түрлі өзгерістерге түсуге де икемді — прогрессивтік, регрессивтік — тіптен ыдырағанға дейінгі өзгерістерді қамти да алады. Оны де құрылымдық деген ұғыммен сипаттайды. Тұлға құрылымындағы де құрылымдық құбылыстар алуан түрлі ауытқушылықтарға әкеп соқтырады, мұндай ауытқушылықтарды девианттық мінез-құлық деп атайды. Тұлға алғаш рет биогендік, психогендік және социогендік компоненттердің құрылымдық тұтастығы ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл биология, психология және әлеуметтану зерттейтін тұлғаның биологиялық, психологиялық және әлеумет танымдық құрылымын бөлу үшін негіз болады. Тұлғаның биологиялық құрылымын, әлбетте, әлеуметтанудың ескермеуі мүмкін емес, ол тек осы құрылымды деформациялаушы тұрғысынан ескеріледі. Өйткені мұндай жағдайда адамдар арасындағы қалыпты өзара әрекет бұзылады. Ауру немесе кемтар адам дені сау адам орындайтын барлық әлеуметтік функцияларды атқара алмайды. Тұлғаның әлеуметтік құрылымы көбіне-көп оның көңіл-күйі, қасіреті, талаптары, есі, қабілеті және т.б. жиынтығынан тұратын психологиялық құрылымымен байланысқан. Бұл жерде әр түрлі ауытқушылықтар мен катар индивидтің нормалды психологиялық әрекеті де маңызды. Алайда, тұлғаның әлеуметтік кұрылымын психикалық, субъективтік сапалардың жиынтығынан тұрады деп қарау жеткіліксіз. Сондықтан тұлғаның әлеуметтік құрылымын анықтауда істі тек субъективтік жағына апаруға болмайды. Тұлғадағы ең басты нәрсе - оның әлеуметтік сапасы.

Тұлғаның әлеуметтік құрылымы индивид кірген қауымдастық пен бірлестіктің ықпал етуімен оның алуан түрлі кызметі процесінде қалыптасатын және өмір сүретін объективтік және субъективтік әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығынан тұрады. Осыдан келіп тұлғаның әлеуметтік құрылымының маңызды сипаттамасы болып әз қайраткерлігі ретінде және басқа адамдармен өзара әрекеті ретінде түсіндірілетін оның қызметі саналады. Тұлғаның құрылымын талдау, оның кызметінің формаларына сараптама жасамайынша, іске аспайды. Тұлғаның әлеуметтік құрылымының көптеген элементтері бар. Оның біріншісі, өмір салтынан және еңбек, қоғамдық-саяси, мәдени-танымдық, отбасы - тұрмыстық сияқты кызмет түрлерінен көрініс табатын әлеуметтік сапалары кызметін жүзеге асыру тәсілдері. Бұл жерде еңбек тұлғаның әлеуметтік құрылымынан басқа элементтерін анықтайтын ең басты, мәнді буыны болып саналады. Екіншісі, тұлғаның объективтік әлеуметтік қажеттіліктері. Тұлға - коғамның органикалық бөлігі, сондықтан оның әлеуметтік құрылымының негізіне қоғамдық қажеттілік жатады. Үшіншісі, шығармашылық қызметке қабілеттілігі, білімі, дағдылары. Қалыптасқан тұлғаны индивидтен шығармашылық қабілеттері ерекшелейді. Төртіншісі, қоғамның мәдени құндықтарын меңгеру дәрежесі, яғни тұлғаның рухани дүниесі. Бесіншісі, тұлғаның өмірде басшылыққа алатын адамгершілік нормалары мен принциптері. Алтыншы элементі, ол сенім. Ол адамның мінез-құлқының басты бағытын анықтайтын ең тереңдегі принцип болып саналады. Бүкіл осы құрылымдық элементтер қайсыбір дәрежеде әрбір тұлғаға катысты болады. Өйткені әрбір тұлға коғамдық өмірге катысады, білімді меңгереді, оларды басшылыққа алады. Тұлғаның әлеуметтік құрылымы әрдайым өзгеріске түсіп тұрады. Себебі оны қоршаған әлеуметтік орта — туыстары, достары, таныстары, коғам және т.б. өзгеріп отырады. Тұлға жаңа ақпарат, жаңа білім алады. Бұл білімдер сенімге айналады. Ал әз кезегінде сенім адам қылықтарының сипатын анықтайтын болады. Осыдан әлеуметтендірудің коғам талаптарына сәйкес тұлғаның әлеуметтік кұрылымын өзгертуші ретіндегі түсінігі шығады.

Әрбір коғам мүддесін, ұстанған қағидаларын жүзеге асыруға күш-жігерін, бүкіл білімі мен тәжірибесін жұмылдыратын жақсы тұлғаның болуын қалайды. Сондықтан да әлеуметтік сипаттың дұрыс қалыптасуына сол қоғам өз талаптарын қояды. Бұл мақсат күнделікті өмірде білім беру мен тәрбие жүйесі, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б. арқылы жүзеге асады. Тұлғаны калыптастыру процесі — қиын, әрі ұзақ мерзімге созылатын процесс. Солай дегенмен де, объективтік жағдай бірдей болғанымен, әр түрлі субъективтік жағдайлардың қалыптасуына орай, яғни соларға баға беру қатынастарының салдарынан әр түрлі типтегі тұлғалардың қалыптасуы да мүмкін.

Жеке тұлғалардың әлеуметтік тыныс-тіршілігін сан жағынан да бағалауға болады. Мәселен, адамдарды әлеуметтік белсенділігінің деңгейі мен сапалық жағынан бағалайтын болсақ, оның бойындағы бұл сипаттар мен қасиеттер оның сипаты мен бағыты бойынша іске асады. Өйткені оның белсенділігі ұнамды, пайдалы дүниелер жасау және білдіру арқылы саналы және стихиялы, т.б. сипатта болуы мүмкін. Бұлардың қайсысы болса да, біріншіден, коғамның әлеуметтік құрылымына, екіншіден, қоғамның нормативті мәдениеті мен құнды бағыт-бағдарына, соның ішінде ол қандай болуы керек немесе болмауы қажет деген түсінік шеңберінде адамның нормативтік қағидасына, үшіншіден, жекелеген тұлғалардың ойлау стилі мен өзіндік санасына тәуелді болып келеді.

Тұлғаның әлеуметтік типі дегеніміз — адамдардың тарихи-мәдени және әлеуметтік - экономикалық тұрғыдан алғанда тұрмыс құру, тіршілік ету жағдайларының күрделі жиынтығының жемісі. Әлеуметтануда тұлғаны әлеуметтік түрге бөлудің әр түрлі варианттары ұсынылған. Мысалы, М. Вебер түрге бөлудің негізіне әлеуметтік әрекеттің ерекшелігін, дәлірек айтқанда, оның ұт ымдық дәрежесін алса, К. Маркс формациялық және таптық ұғымға осы тегін жатқызған. Э. Фром болса орныққан мінез-құлықты тұлғаның әлеуметтік түрі, индивид пен социумнің байланыс формасы деп қарайды.

Әлеуметтік мінез-құлықтың түбегейлі қалыптасуын Э. Фром әрбір тұлғаның коғам талаптарына мейлінше тиімді бейімделуінде және қауіпсіздік пен өзін-өзі қорғаудағы сана-сезімін нығайтудың мүмкіндігінде деп бағалайды. Адамзат тарихын сараптаудың нәтижесінде Э. Фром әлеуметтік мінез-құлықтың бірнеше типтерін: рецепті (енжар), қанаушылық, дүние жинаушылық және нарықтық деп түр - түрге бөледі.

Казіргі әлеуметтану саласында тұлғаларды олардың құнды бағыт-бағдары мен қадір-қасиеттеріне байланысты бөлу кең түрде тарады. Олар:

— дәстүршілер негізінен мынандай құндылықтарды: міндетті, тәртіпті, жеңге салушылықты, заңды қолдаушылықты ұстанса, ал креативтік болса: адамдардың өзін-өзі көрсету, ез бетімен жүру сияқты сапаларды басшылыққа алады. Мұндай мінез-құлықтар ешкімге ұнамайды, оны өрескел, ер мінезділікке ұқсатады;

— ал идеалистер, керісінше, дәстүрлік нормаларға,тәуелсіздікке бейім болады және басқа адамның беделін мансұқ етпейді, өзін-өзі ғана басқарады, басқаларға еліктеп алаңдамайды;

— фрустрировтік мінез-құлыққа адамның өзін өзгеден темен бағалауы, көңіл-күйінің басыңқы болуы, өзін өмір ағымынан тыс қалдым деп сезінуі жатады;

— реалисттер өзін-өзі ел алдында айрықша көрсетуді міндет санайды және халыққа деген жауапкершілік сезімін дамыта түсуге тырысады, орынды скептицизмді өзін-өзі дәріптеу мен өз-өзіне бақылау жасау арқылы жүзеге асырады;

— гедонисті материалисттер ең алдымен «осы жерде және дәл қазір» рахатқа кенелуге бағыт ұстайды және бұл «әмір ләззатының» ізіне түсуге тырысу қабілеті молшылық тілеуді қанағаттандырудың формасына айналады.

Әлеуметтануда солармен катар тұлға типтерін модальдық, идеалды және базистік деп ерекшелеу көзқарастары да қабылданған. Тұлғаның модальдық типі — коғамда нақты көпшіл болып көрінгісі келетін, соған лайық орындарда отырғандар. Тұлғаның идеалды типі нақты жағдайға араласпайды, оған байланыспайды. Тұлғаның бұл түрі болашаққа тілек - ұсыныс білдірумен шектелетін адамдар, мысалға алсақ, олар К. Маркстің — жан - жақты дамыған тұлғасы немесе Э. Фромның жаңа адамы. Тұлғаның базистік түр-тұлғасы казіргі кезеңдегі қоғамдық дамудың қажеттіліктеріне барынша жауап бере алатындар. Басқаша айтар болсақ, тұлғаның әлеуметтік типі - бұл адамның құнды бағыт-бағдарына қоғамдық жүйенің ықпал жасауының және сол арқылы оның нақты мінез-құлқына әсер етудің көрінісі болып саналады.

Батыс әлеуметтанушыларының зерттеулері көрсеткендей, коғамдық өмірдің әр саласындағы бітім-болмыс пен ерекше іс-әрекеттер тұлғаның белгілі бір сапалары мен мінез-құлық тұрпаттарының қандай тұрғыда көрінетінін айғақтайды. Мысалы, бұл сипаттар нарықтық қатынастар прагматизмінің, қулық-сұмдықтың өріс алуына, өндіріс саласындағы эгоизмнің, мансапқорлықтың қалыптасуына және еріксіз түрде кооперациялауға көшуге, ал отбасы саласында және жеке өмірде — көңіл-күй мен адамның ішкі сезіміне, т.б. ықпал етеді.

Сонымен катар, әлеуметтануда осы айтылғандарға кереғар механизмдердің болатыны белгілі. Белгілі бір қоғамдық қатынастар үрдісінің пайда болуы мен дамуына тұлғалық сапалардың ықпал ететіні анық. М. Вебер өз тұжырымдамасында сана саласындағы өзгерістерді, құнды бағыт-бағдарларды кайта құру және еңбекке деген көзқарасты жаңа тұрғыда калыптастыру капитализмнің пайда болуына серпіліс бергенін дәлелдеді. Демек, белгілі бір жеке тұлғаның бойындағы сапалардың кешені қайсыбір бағытта қоғамдық дамуды тездете алады, керісінше, оның дамуына кедергі келтіруі немесе оны тіптен тоқтатуы да мүмкін.

Әлеуметтанушылар мен психологтар социалистік коғамда мейлінше тұрақты түрде қалыптасқан бірнеше мінез-құлық стереотиптерін, тұлғалық комплекстерді айрықша атап көрсетті. Бұл — «жаттанды шарасыздық», «ұзаққа созылған инфантилизм», екі мағыналық және кең көлемді екі стандарттық практика, «паразиттік жаңашылдық».

Кез келген тұлға әзінің әлсіздігі мен шарасыздығын психологиялық тұрғыдан сезінсе — ол сол коғамдағы кұрылыстың заңды түрдегі салдары болып саналады, өйткені мұндай қоғамда жеке адамның рөлі мүлде төмендетіледі. Тоталитарлық жағдайда немесе соған жақын сипаттағы әмірді

қатаң бақылауға алатын және ондағы жағдайларды реттеп отыратын, өз мүддесіне орай үйлестіріп отыратын елде ерте ме, кеш пе, әйтеуір бұқараның шарасыздыққа ұшырайтыны анықталды. Бұл эффектінің мәні мынаған саяды. Адам коғамдағы жағдайдың (ситуация) бақылаусыздыққа ұшырағандығында әлденеше рет кез жеткізген соң, оқиғалардың барысын өз әрекетімен өзгертуге мүмкін еместігін түсінеді де, оны жөндеудің жолдарын ізденуден жалпы бас тартады. Сөйтіп, бас ию мен айтылғанды атқарушылық мінез-құлықтың бөлінбес белгісіне айналады. Тұлға өзіне сырттан ықпал еткісі, беделі арқылы әмірін жүргізгісі келетін билік құрылымының шешімінен тыс өзі қабылдаған шешімге сүйенген кезде өзін-өзі еркін сезінеді. Бұған көнбеген жағдайда тұлға тек қана әлгілердің айтқанын орындаушы болудан бөтен жол таба алмайды.

Психотерапиялық жұмыстың тәжірибесі көрсеткеніндей, өз шарасыздығын жиі сезінуі адамның жеке басына қатысты және жалпы әлеуметтік жағдайды сипаттауымен ғана шектелмейді, оның сол жағдайды қалай және қай мағынада қабылдауына да катысты. Көптеген адамдар әз өміріне қатысты дүниені немесе соның төңірегіндегі жағдайларды өзгерту мүмкіндігін дұрыс бағалай алмайды. Адам өмірде өзгерістер жасаудан өзі қашқақтауға тырысады, өйткені ондай өзгерістердің болашақта неге ұрындыратынын кеп адам нақты болжап біле алмайды. Ол үшін мойнына жауапкершілік жүктеуі, ізденуі қажет.

Жаттанды түрде шарасыздыққа ұшырау эффектісі — пролонгированды инфантилизм (яғни ұзаққа созылған балалық шақ) деп аталатын тұжырыммен де байланысты. Бұл ең алдымен жауапкершіліктен қорқу және одан ересек адамдардың өзін аластату, оны басқа бір адамның иығына артуға тырысу секілді көріністерден байқалады. Соның салдарынан адамдар өздерінің өмір сүрулері, оны жақсарту жөніндегі талаптар мен әлеуметтік жағымен қорғалу мақсатындағы сенімсіздіктерге ұрынып, енді тек өз күштеріне арка сүйеуге тырысады, оның үстіне осы бағытта үкімет тарапынан бір кәмек болар деп, соған үміттенеді. Бұл екі комплекстердің: халықтың жаттанды шарасыздығы мен ұзаққа созылған инфантилизмнің келесі бір көрінісі — паразиттік жаңашылдық. Паразиттік жаңашылдыққа мінез-құлықтың типі ретінде «мемлекетті алдауға және жүйені ақымақ етуге» тырысу жатады, яғни өзінің мақсатына жүйенің арқасында жетуді көздейді, оған қалайда жетеді. Мұндай тәртіп кезінде соған жұмсалған шығынды өтеу немесе іске аспаған мүмкіндіктерді нақты немесе гипотетикалық тұрғыда қайтару қарастырылады. Бұл кезде халықты тұрақты және заңсыз алдайтын өкіметтен «кек» алу жолы әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіру мақсатындағы коғамның өзіндік тәсілі болып табылады.

Казіргі ТМД елдеріндегі коғамның жалпы сипаттамасы — құнды және практикалық кайта бағдарлауға көшу, яғни экономика саласында - жекеменшік формасындағы мемлекеттік жоспарлы шаруашылықтан нарықтық қатынастарға өту, саясат саласында - авторитаризмнен демократияға, рухани салада - таптық құндылықтардан жалпы адамзаттық кұндылықтарға көшу. Біздің өмір сүріп отырған кезенді өтпелі кезең дейді. Бұл әлеуметтік жүйенің ерекше тұрғыдағы және сапалы түрдегі өз бетінше әмір сүруге ұмтылу қалпы, олай дейтініміз — бұл кезең өмірлік құбылыстардың тұрақсыздығы, дағдарыстары, басқарудың әлсіздігі, соны әлеуметтік тұрғыда реттеудің тиімділігінің төмендеуі, әр түрлі балама құрылымдардың пайда болуы арқылы ерекшеленеді.

Мүдделердің арасындағы тепе-тендікті бұзу жеке тұлғалардың әлеуметтік қорғалуы азайып барады деген сезімін қалыптастырады және мұндай бұзу тұсында адамның үш реакциясы алдыңғы қатарға шығады. Олардың біріншісі - вертикальды мобильдік шығу мақсатындағы жеке тұлғалардың бағыт-бағдарының енжарлығы, одан да әмірде тірі қалуға бағыт-бағдар ұстаудың күшеюі. Екіншісі — топтық «эгоизм» деп аталатындарының артуы, яғни индивидуалдық мүддені топтық мүдде арқылы қорғауға талпынушылар, мұны олар кез келген құралдар мен тәсілдер арқылы іске асыруға тырысады: формалдық емес тәсілден оның ықпалын күштеуге, қылмысқа дейін шара қолдануға барады. Үшіншісі — әлеуметтік салыстыруда стихиялық процестің күшеюі, соның нәтижесінде мінез-құлықтың ерекше агрессивті түрі пайда болады. Бұларды жүзеге асырушылар, яғни осы бағыттағылар жағдайының түбегейлі нашарлауын есепке алмайды, керісінше, басқалардың жағдайын әділетсіз түрде жақсартуға ықпал етеді.

ТМД елдерінде жағдайлардың тез өзгеруі адамдардың алдына жана әрі тосын міндеттер қоюда. Мұндай міндеттерді шешуге қалыптасып отырған тәрбие жүйесі де, бұған дейінгі бүкіл өмір тәжірибесі де адамдарды дайындаған емес. Адамның осындай жағдайда жақсы өмір сүруіне белгілі бір тұлғалық белгілері мен мінез-құлық, тәртіп дағдылары ықпал етеді. Солардың арасынан ең алдымен іскерлікті, адамның қуаттылығын, белсенділігін, бұрынғыға балама өмір қалпын таңдау қабілеттілігін және әрқилы оқиғалардың дамуына орай соған бейімделіп, алдын ала дайындалуын, когнитивтік плюрализмді, жауапкершілікті, профессионализмді және біліктілікті ерекше айтуға болады. Бұл белгілердің жарым-жартылай ғана қолданылуы бұрынғы жүйенің тұрақты түрде дамуын қамтамасыз етті және әлі де болса кездесіп отырған әлеуметтік бұрмалаушылықтарды тудырды.

Тұлға әлеуметтануы арнайы әлеуметтану теорияларының бір саласы ретінде тұлғаның әлеуметтендірілуі мен қалыптасуын, т.б. мәселелерін зерттесе, саясат әлеуметтануы сол тұлғалардың билік, саясат саласындағы қызметін қарастырады.